Слова «анархізм», як правіла, выклікае ў людзей старэйшага пакалення прыкладна адны і тыя ж асацыяцыі: матросы, абавязкова п’яныя, чорны сцяг з чэрапам і косткамі, загадкавая і «недарэчная» фраза: «Анархія — маці парадку!». У моладзі свае асацыяцыі: Ягор Летаў з анархічным значкам на грудзях і з песняй «Забі ў сабе дзяржаву!» і панкі, якія пераймаюць сваім кумірам і малююць на платах літару А ў крузе. Так, усё гэта ў пэўнай меры мае дачыненне да анархізму, але…

Пры гэтым неяк забываецца, што анархізм — гэта, першым чынам уплывовы, зусім не карыкатурны, кірунак, які існуе ўжо два стагоддзі і парадзіў цэлае сузор’е яркіх тэарэтыкаў і практыкаў, кірунак, без ведаў пра які не зразумееш шматлікіх падзеяў сусветнай і расійскай гісторыі. Кірунак, без якога будучае развіццё чалавецтва не ўяўляецца магчымым.

Ці шмат хто ведаюць пра тое, напрыклад, што Дзень міжнароднай салідарнасці працаўнікоў — Першае траўня — адзначаецца ў памяць пакараных ў Чыкага анархістаў? Што вырашальны ўнёсак у разгром войскаў Дзянікіна і Урангеля ўнеслі паўстанцкія атрады Махно? Што Леў Талстой, пра якога ў школе традыцыйна гаворыцца толькі як пра «люстэрка расійскай рэвалюцыі», быў гарачым супернікам дзяржаўнасці? Што Сака і Ванцэці, якімі у Савецкім Саюзе любілі называць калгасы і вуліцы, былі анархістамі? Што аўтар «Інтэрнацыяналу» парыжскі камунар Эжен Пацье таксама быў менавіта анархістам? Што, перш чым стаць бальшавікамі, Зміцер Фурманаў і Рыгор Катоўскі таксама прайшлі праз удзел у анархічным руху?

Зразумела, чаму ў грамадскай свядомасці і ў гады ўлады КПСС, і ў цяперашнія часы існуе гратэскавая і імглістая выява анархізму і анархіі? Ніякай улады не можа быць сімпатычны анархізм, гэта значыць безуладдзе, а таму ўсе ўрады ва ўсіх краінах заўсёды не шкадуюць змрочных фарбаў, палохаючы насельніцтва «згубнай анархіяй».

Да анархізму можна ставіцца па-рознаму. І ўсё ж шматлікіх рэалій — і гістарычных, і сучасных — не зразумець, калі не паспрабаваць аб’ектыўна і непрадузята зірнуць на гэты рух і плынь грамадскай думкі.

Вытокі

Элементы анархічнага светапогляду, асобныя філасофскія ідэі протаанархічнага характару налічваюць шмат стагоддзяў. Імкненне да поўнай волі асобы ў вольным грамадстве, адмаўленне ўлады і эксплуатацыі праходзіць праз розныя цывілізацыі і эпохі. Гэтую тэндэнцыю, прадстаўленую антычнымі сафістамі і кінікамі, кітайскімі даасамі, сярэднявечнымі еўрапейскімі анабаптыстамі і расійскімі духаборамі, ангельскім дзігерам Дж. Уінстэнлі, французскім пісьменнікам Франсуа Рабле, расійскім ерэтыком Ф.Касым, французскім мысляром канца 18 стагоддзя С.Марешалем і іншымі, можна ахарактарызаваць менавіта як протаанархізм.

Аднак анархізм ва ўласным сэнсе гэтага слова, несумнеўна, народжаны рэаліямі Новага часу. Толькі з канца XVIII стагоддзя, калі Еўропа ўступіла ў эпоху вялікіх рэвалюцыяў, якія спрыялі сцвярджэнню чалавечай індывідуальнасці і крушэнню асноў традыцыйнага грамадства, паступова афармляецца анархізм — спачатку як філасофскае вучэнне, а затым як важная частка рэвалюцыйнага, вызваленчага руху.

Анархізм, на мой погляд, стаў рэакцыяй на дасягненні і няўдачы Вялікай Французскай рэвалюцыі: вабны ідэал волі, роўнасці і братэрства абгарнуўся новым буржуазным адчужэннем; парламенцкая дэмакратыя не прынесла жаданага вызвалення асобы і выражэння народных інтарэсаў.

Анархізм канчаткова сфармаваўся і самаіндыфікаваўся ў 1830-40-я гг. — у барацьбе і палеміцы з дзвюма іншымі ўплывовымі плынямі, таксама спароджанымі Французскай Рэвалюцыяй — буржуазным лібералізмам і дзяржаўным сацыялізмам. Калі першы падкрэсліваў значэнне палітычнай волі грамадзяніна (зрэшты, прызнаючы неабходнасць захавання, хоць і лімітава мінімізаванага, дзяржавы), то другі паднімаў на шчыт сацыяльную роўнасць, лічачы прыладай яго ажыццяўлення татальную дзяржаўную рэгламентацыю. Дэвізам жа анархізму, які змагаўся на абодва фронту, можна лічыць знакамітыя словы Міхаіла Бакуніна: «Воля без сацыялізму ёсць прывілей і несправядлівасць… Сацыялізм без волі ёсць рабства і свінства». (1)

Уільям Годвін і Макс Штырнэр

Першымі вяшчальнікамі анархізму выступілі ангелец Уільям Годвін (1756- 1836) і немец Макс Штырнэр (Іяган Каспар Шміт; 1806-1856). У кнізе Годвіна «Даследаванне пра палітычную справядлівасць і яе ўплыў на ўсеагульную дабрадзейнасць і шчасце» (1793) і ў працы Штырнэра «Адзіны і яго ўласнасць» (1844) былі рэзка пазначаныя контуры анархічнага светапогляду. Абодва мысляры сфармулявалі такія найважнейшейшыя пастулаты анархізму, як неабходнасць знішчэння дзяржавы, дэцэнтралізацыі грамадскага жыцця і вытворчасці, супрацьлегласць інтарэсаў грамадства і дзяржавы і г.д. Аднак погляды згаданых тэарэтыкаў анархізму супадалі далёка не ва ўсім.

Годвін зыходзіў з тэзы пра добрую прыроду чалавека, на якую блага ўплываюць дзяржаўныя інстытуты, і прапанаваў анарха-камуністычную праграму сацыяльных пераўтварэнняў. У цэнтры пабудоў Штырнэра — унікальная асоба, Адзіны; гэту асобу нельга звесці да якіх-небудзь сацыяльных роляў і праявам. Нямецкі мысляр заклікаў чалавека зрынуць надасабовыя (ідэалагічныя) фетышы і дэспатычныя ўстановы, усвядоміць свае праўдзівыя інтарэсы і, злучаючыся з іншымі — таксама адзінымі — асобамі, пачаць барацьбу за сваё вызваленне.

Годвін, застаючыся прыхільнікам ідэяў Асветы, яшчэ верыў у вялікую сілу слова, у магчымасць пераўтварыць грамадства шляхам прапаганды. Штырнэр ужо не лічыў магчымым спадзявацца на «добрую волю» ўрадаў і буржуазіі. Ён прызнае неабходнасць працоўных страйкаў, экспрапрыяцыі ўласнасці і стварэнні вольнага «Саюзу эгаістаў». Аднак акцэнт у кнізе нямецкага мысляра робіцца не на пропаведзі сацыяльнай рэвалюцыі, а на заклік да «паўстання асобы».

Так адразу пазначыліся два кірункі анархічнай думкі — па-філасофску-індывідуалістычны, які падкрэслівае ўнікальнасць асобнай асобы, і сацыялагічна-камуністычны, што робіць упор галоўным чынам на пабудове вольнага і справядлівага грамадства. Пры гэтым гледжанні Годвіна і Штырнэра дапаўняюць адзін аднаго. Узніклыя пасля шматлікія анархічныя плыні засноўваліся на розных варыянтах спалучэння і сумяшчэнні імкненняў да індывідуальнай волі і да сацыяльнай справядлівасці.

І Годвін, і Штырнэр былі самотнымі мыслярамі, якія стаяць зусім не ў цэнтры грамадскага жыцця. Ні першы, ні другі яшчэ не ўжывалі ў дачыненні да сваіх поглядаў наймення «анархізм».

П’ер-Жозэф Прудон

«Бацькам анархізму» нярэдка завуць выбітнага французскага мысляра П’ера-Жозэфа Прудона (1809-1865). Сын селяніна, самавук, які правёў жыццё ў цяжкай фізічнай працы і крайняй бядноце, Прудон быў адным з нешматлікіх правадыроў сацыялістычнага руху XIX ст., якія, кажучы пра выгодзе народных масаў, самі былі непасрэдна прадстаўнікамі і выразнікамі інтарэсаў працоўнага народу. З імем Прудона злучаны самаідэнтыфікацыя анархізму, распрацоўка яго асноўных сацыяльных ідэяў, распаўсюд анархізму ў масах, ператварэнне яго ў адну з самых уплывовых ідэйных сілаў XIX стагоддзя.

Навуковец і публіцыст, выдавец газет і дэпутат Нацыянальнага збору, удзельнік рэвалюцыі 1848 г. і адважны крытык французскіх уладаў, які правёў свае апошнія гады ў эміграцыі, Прудон напісаў мноства кніг і артыкулаў, з якіх найболей вядомыя працы «Што такое ўласнасць?» (1840), «Сістэма эканамічных супярэчнасцяў, ці Філасофія галечы» (1846), «Споведзь рэвалюцыянера» (1849) і «Пра палітычную здольнасць працоўных класаў» (1865).

У перакананнях Прудона, як і ў яго жыцці, злучалася нямала супярэчлівых рыс і, здавалася б, незлучных якасцяў: асабістая сціпласць і схільнасць да месіянства, рэвалюцыйнасць абвяшчаных мэтаў і прыхільнасць да рэфармісцкіх сродкаў, вольналюбства ў грамадскім жыцці і крайняя патрыярхальнасць у сямейным побыце. Адстойваючы індывідуальную волю, Прудон адначасова пісаў працу «Порнакратыя, ці Жанчыны ў наш час», выступаючы супраць жаночай эмансіпацыі і абгрунтоўваючы тэзу пра адвечную няроўнасць полаў. Перадавы кансерватар, рэфармісцкі рэвалюцыянер, аптымістычны песіміст — такім паўстае гэты чалавек, якога А.І.Герцэн зваў «сапраўдным часткай рэвалюцыйнага прынцыпу ў Францыі» і «адным з самых вялікіх мысляроў нашага стагоддзя».

Цягам ўсяго свайго шляху Прудон плыў «супраць плыні», выклікаючы нянавісць і з боку ўлада заможных, і з боку «перадавых» буржуазных рэспубліканцаў-якабінцаў і сацыялістаў-дзяржаўнікаў. Вось што заяўляе Прудон у меркаваным дыялогу са сваім чытачом у кнізе «Што такое ўласнасць?»: «…вы дэмакрат? — Не. — Як, няўжо вы манархіст? — Не. — Канстытуцыяналіст? — Крый Божа! — Ну, значыць, вы арыстакрат. — Зусім не! — Так вы жадаеце ўсталявання змяшанага ўраду? — Яшчэ раз не! — Ды хто ж вы, нарэшце? — Я анархіст! — Я разумею вас, вы іранізуеце ў адрас ўраду. — Зусім не: тое, што я сказаў — маё сур’ёзнае і глыбока прадуманае перакананне; хоць я вялікі прыхільнік парадку, тым не менш я ў поўным сэнсе слова анархіст». (2)

Гэтай эпатавальнай заявай Прудон упершыню ўводзіць словы «анархія, анархізм» не як лаянкавыя, непрыстойныя, але як саманазву новай плыні думкі. Са словам «анархія» — безуладдзе — здарылася тое самае, што здаралася не раз да і пасля гэтага, напрыклад, са словамі «кінікі» (сабакі), «санкюлоты» (людзі без портак), «гезы» (разбойнікі) — калі слова, першапачаткова былое ў вуснах апанентаў абвінавачваннем і абразай, з добрай якасцю прымалася абвінавачванымі ў якасці самахарактарыстыкі. І Прудон тлумачыць сваю думку: «Улада чалавека над чалавекам, якую б форму яна ні прымала, ёсць прыгнёт. Вышэйшая ступень дасканаласці грамадства дасягаецца ў злучэнні парадку з анархіяй, г.зн. у безуладдзі». (3)

Вялікі аматар парадоксаў і эпатажу, Прудон выказаў і абгрунтаваў два афарызму: «Уласнасць — гэта крадзеж» і «Анархія — маці парадку!». Паказаўшы непарыўную сувязь улады і эксплуатацыі, Прудон «паўстаў супраць дзвюх крайнасцяў» — крайнасці «прыватнай уласнасці» і «камунізму», высунуўшы ў процівагу ім ідэю працоўнай уласнасці, гэта значыць уласнасці чалавека на прадукт вырабленай ім працы. Прудон выступаў за грамадства, у якім «усе карыстаюцца пладамі сваёй працы, калі багацце, магчыма, больш зраўнаванае і калі кожны працуе». (4)

Прудон быў супернікам дзяржаўнага гвалту ў любых формах: няхай гэта будзе канстытуцыйная манархія Луі Піліпа, банапартыстская імперыя, якабінская рэспубліка ці рэвалюцыйная дыктатура. Прааналізаваўшы досвед рэвалюцыі 1848 г., Прудон зрабіў выснову: рэвалюцыя несумяшчальная з дзяржавай, а спробы рэалізаваць утопіі прыхільнікаў дзяржаўнага сацыялізму (Луі Блана, Агюста Бланкі і іншых), якія разлічвалі авалодаць уладай і выкарыстоўваць яе як прыладу пераўтварэнняў, вядуць толькі да перамогі рэакцыі і да паразы рэвалюцыі.

Калі ў Штырнэра і Годвіна, мала вядомых шырокай публіцы, анархічны ідэал меў пераважна абстрактна-філасофскі характар, а крытыка дзяржавы відавочна пераважала над канструктыўнымі ідэямі, то Прудон развіў і папулярызаваў, у дачыненні да жыццёвай канкрэтыкі, анархічны светапогляд, шмат у чым выхаваўшы еўрапейскі грамадскі рух і падрыхтаваўшы з’яўленне пакалення парыжскіх камунараў.

Задачай сацыялізму ў XIX у. Прудон лічыў дасягненне рэальнай сацыяльнай роўнасці і забеспячэнне рэальнай волі (пераадоленне ўлады дзяржавы чалавекам). Прудон пазбягаў абстрактных схем, не займаўся пражэкцёрствам, а імкнуўся вывучыць і ацаніць ужо існыя тэндэнцыі. Ён казаў: «Я не прапаную ніякай сістэмы; я патрабую знішчэння прывілеяў і рабства, я жадаю раўнапраўя… Пакідаю іншым дысцыплінаваць свет». (5)

Дзяржаўнай уладзе, іерархіі, цэнтралізацыі, бюракратыі і дзяржаўнаму праву Прудон супрацьпаставіў прынцыпы федэралізму, дэцэнтралізацыі, узаемнасці (мютюэлізма), вольнай дамовы і самакіравання. Характарызуючы сучаснае грамадства, Прудон пісаў пра кругавую паруку буржуазіі і ўлады, рынку і манаполіі: спалучэнне дзяржаўнай цэнтралізацыі, жахлівых падаткаў і буйных манаполій — з нястрымнай канкурэнцыяй, працятай «духам несалідарнасці і карыслівага эгаізму». У імя волі Прудон нападаў на дзяржаву, у імя роўнасці — на ўласнасць.

Прудон паказаў, што палітычная воля немагчымая без эканамічнага забеспячэння і без дэцэнтралізацыі кіравання, ліквідацыі ўсемагутнай цэнтральнай улады: «Тое, што называюць у палітыцы ўладай, — пісаў ён, — аналагічна і раўнацэнна таму, што ў палітычнай эканоміі называюць уласнасцю; гэтыя дзве ідэі роўныя адзін аднаму і тоесныя; нападаць на адну — значыць нападаць на іншую; адна незразумелая без іншай; калі вы знішчыце адну, тое трэба знішчыць і іншую — і наадварот». (6) Зыходзячы з гэтага, Прудон так фармуляваў уласнае крэда: «Такім чынам, тое самае, што на эканамічнай мове называецца намі ўзаемнасцю ці ўзаемным забеспячэннем, у палітычным сэнсе выяўляецца словам федэрацыя. Гэтымі двума словамі вызначаецца ўся рэформа наша ў палітыцы і грамадскай эканоміі». (7)

Насуперак прынятым тады (ды і цяпер) поглядам, Прудон паказвае, што не на падставе дзяржаўнай рэгламентацыі і цэнтралізацыі, але толькі на аснове найшырэйшай і поўнай волі асобы, толькі ў выніку ўсведамлення людзьмі сваіх інтарэсаў і іх узаемнага ўзгаднення магчымыя праўдзівая анархія, сапраўдны парадак і рэальнае адзінства. Толькі воля — здаровая і трывалая аснова адзінства грамадства, тымчасам дзяржава, дэкларуючы імкненне да «парадку» і грамадскаму адзінству, на справе толькі забівае і жыццё, і грамадства, і асобу, і прыводзіць да ўнутраных расколаў і канфліктаў. Нароўні з «урадавай забабоннасцю», Прудон адмаўляе і веру ў партыі, якія вядуць міжсобку разлютаваную барацьбу за ўладу: «…усе партыі, без выключэння, паколькі яны дамагаюцца ўлады, сутнасць разнавіднасці самадзяржаўя… Далоў партыі! Далоў уладу! Поўная воля чалавеку і грамадзяніну. Такая, у трох словах, уся нашая палітычная і сацыяльная вера». (8)

Арсенал сродкаў барацьбы, прапанаваных Прудоном, даволі бедны: арганізацыя ў рамках існага грамадства ўстаноў, заснаваных на прынцыпе «ўзаемнасці» і выцясненне структур старога грамадства, прапаганда анархічных ідэяў і грамадзянскае непадпарадкаванне ўлады. Пасля анархісты дапоўняць гэты арсенал як ідэяй узброенага паўстання, так і ідэяй усеагульнай захопнай стачкі.

Працягваючы традыцыі Асветы, Прудон наіўна верыў у тое, што, адкрыўшы свету «вечную Праўду і Справядлівасць», ён адразу знішчыць існую хлусню і несправядлівасць. Аднак вера ў прагрэс парадаксальна спалучалася ў Прудона з глыбокім песімізмам у ацэнках сучаснасці. Падобна расійскім народнікам (на якіх, дарэчы сказаць, яго ідэі аказалі каласальны ўплыў), Прудон належыць да таго кірунку ў сацыялізме, які не прымаў надыходзячую індустрыяльную эпоху (з яе структурамі, каштоўнасцямі, мараллю), але абапіралася на элементы традыцыйнага грамадства: супольню, традыцыйную мараль — імкнучыся трансфармаваць іх у лібертарна-сацыялістычным духу. Для гэтага кірунку характэрны адмысловы акцэнт на этычным моманце, глыбокія і горкія вяшчунствы датычна будучага грамадства-фабрыкі (з якім, напрыклад, марксісты цалкам злучалі свае аптымістычныя надзеі на пераход да сацыялізму), але, разам з тым, і вызначаная слепата, кансерватызм і наіўнасць. Імкнучыся пазбегнуць такіх адмоўных наступстваў індустрыялізму, як аднабаковае і выродлівае развіццё працаўнікоў, сціранне асобы, казармавы дэспатызм фабрыкі, Прудон у якасці выйсця прапанаваў асацыяцыю, кааперацыю, якая захоўвае волю пры злучэнні высілкаў працаўнікоў.

У цэнтры ўсяго вучэння Прудона варта прынцып «раўнавагі» і «ідэя справядлівасці» — такі своеасаблівы светапоглядны стрыжань, які нясе на сабе ўсю канструкцыю яго пярэстых, разнастайных і часта змяняных поглядаў. Менавіта вера ў Справядлівасць, што была асноўным матывам прудонаўскага вучэння, надае яркі этычны характар усім сацыяльным пабудовам Прудона. Прынцып волі асобнай асобы, святы для Прудона, як і для ўсіх анархістаў, непарыўна злучаны для яго з салідарнасцю людзей, на якой засноўваюцца высунутыя і развітыя ім прынцыпы ўзаемнасці, федэралізму і вольнай дамовы. Мысляр імкнецца да раўнавагі паміж грамадскімі суб’ектамі, прапануючы федэралізм у якасці зручнай мадэлі ўзгаднення ўсіх інтарэсаў без прыгнечання каго б там ні было — асобы, супольні, гораду ці нацыі. Парадак праз волю, адзінства праз шматстатнасць, захаванне суверэннасці ўсіх суб’ектаў пры балансе іх інтарэсаў — такая цэнтральная ідэя прудонаўскага сацыяльнага ідэалу. Выступаючы абаронцам волі, як грамадства, так і асобы, Прудон адстойвае неабходнасць знішчэння дзяржаўнай цэнтралізацыі, фікцыі «выбараў», паразітнай касты службоўцаў і вайскоўцаў, выкрывае навязаныя асобе законы, на прыняцце якіх гэтая асоба не давала ніякай згоды: «Як узгадніць мясцовую ініцыятыву з перавагай цэнтральнай улады? Агульную падачу галасоў з чынавенскай іерархіяй? Прынцып, што ніхто не абавязаны падпарадкоўвацца закону, калі сам не даваў згоды на яго, з правам большасці?» (9)

Быўшы супернікам буржуазнага грамадства і неабмежаванай канкурэнцыі, Прудон не імкнуўся замяніць іх дзяржаўна-сацыялістычнай жаўнерняй і татальнай рэгламентацыяй. Кажучы пра «асноўны прынцып вяршэнства агульнага і падпарадкаванасці асабістага элемента» ва ўсіх сацыялістаў-дзяржаўнікаў (ад Платона да Томаса Мору і Луі Блана), Прудон тлумачыць: «Гэта сістэма камуністычная, урадавая, дыктатарская, аўтарытарная, дактрынерная, яна зыходзіць з таго прынцыпу, што асоба істотна падпарадкавана грамадству; што толькі ад грамадства залежаць жыццё і правы асобнага твару; што грамадзянін належыць дзяржаве, як дзіцё — сямейству; што ён знаходзіцца цалкам у яго ўладзе… і абавязаны яму падпарадкоўвацца, і падпарадкоўвацца ва ўсім». (10)

Засноўваючыся на «прынцыпе раўнавагі», Прудон адстойваў і правы грамадства, і правы асобы, адмаўляючы як эгаістычныя, так і дэспатычныя крайнасці. Каб пазбегнуць іх, французскі анархіст рэкамендаваў разбурыць дзяржаўную ўладу і сацыяльную іерархію, замяніўшы іх добраахвотным Саюзам вольных асобаў, супольняў і мясцовасцяў.

«Грамадства павінна разглядацца не як іерархія пасадаў і здольнасцяў, а як сістэму раўнавагі вольных сілаў, дзе ўсім гарантаваныя аднолькавыя правы, з умовай несці аднолькавыя абавязкі, роўныя выгоды за роўныя паслугі. Такім чынам, гэтая сістэма істотна заснаваная на роўнасці і волі, яна выключае ўсякую прыхільнасць да багацця, рангаў і класаў». (11)

Дзяржаўнаму закону Прудон супрацьпастаўляе вольную дамову. Толькі асобы, зацікаўленыя ў якім-небудзь пытанні, маюць права складаць паміж сабой дамову, браць на сябе пэўныя абавязкі і выконваць іх. Адрозненне паміж дзяржаўнымі законамі і вольнай дамовай відавочна: «Што могуць уяўляць сабою законы для таго, хто жадае быць вольным і пачуваецца здольным да гэтага?.. Я агароджваю сябе ад усякага прымусу, накладзенага на мяне ўяўна патрэбным начальнікам… Для таго каб я быў вольным, выконваў толькі свой уласны закон і толькі самому сабе загадваў, структура грамадства павінна быць пабудаваная на ідэі дамовы… Калі я з адным ці некалькімі сваімі суграмадзянамі вяду перамовы наконт якога-небудзь прадмету, то ясна, што для мяне мая воля — закон; калі я выконваю ўмоўлены абавязак, я сам для сябе ўрад». (12)

Калі грамадская дамова па Ж.Ж.Русо азначала ўсеагульную адмову ад волі і суверэннасці на карысць усемагутнага Суверэна — Дзяржавы, якая станавілася адзіным суб’ектам сацыяльнага жыцця, то ў Прудона, наадварот, дамова пашырала волю грамадзян і, узгадняючы іх інтарэсы, цалкам захоўвала іх суверэнітэт, інтэгруючы сацыяльныя сілы, спалучаючы асабістае і агульнае, інтарэсы і справядлівасць, індывідуалізм і альтруізм.

Прудон (і ўслед за ім, у прыватнасці, Герцэн, Бакунін і іншыя расійскія народнікі) абапіраецца ў сваіх пабудовах на супольнае самакіраванне, супрацьпастаўляе Саюз вольных супольняў і асацыяцыяў дэспатызму дзяржавы. Суверэнныя суб’екты — асобы і супольні — узаемна складаюць дамову, узгадняюць свае дзеянні, зыходзячы са сваіх інтарэсаў і захоўваючы ва ўсёй поўнасці самакіраванне і незалежнасць, так што аб’ём паўнамоцтваў, якія перадаюцца імі праз сваіх дэлегатаў «наверх», малаважны і меншае, а не ўзрастае з кожнай наступнай прыступкай — на змену цэнтралізаванай дзяржаве прыходзіць самакіраванае федэратыўнае грамадства.

Несумнеўна, Францыя літаральна выпакутавала прудонаўскія ідэі федэралізму і вольнай дамовы — бо цягам амаль стагоддзя: ад Русо і Рабесп’ера да Парыжскай Камуны, барацьба дзяржаўнага цэнтралізму супраць мясцовага самакіравання была адным з найважнейшых фактараў рэвалюцыйнага працэсу. Бюракратыя — рэспубліканская, імператарская, каралеўская — вялікім цяжарам ціснула мясцовыя вольнасці, дыктавала з цэнтру сваю бясспрэчную волю і навязвала сваю ўладу бунтуючым правінцыям.

Да Прудона рэвалюцыйны рух у Францыі быў працяты духам цэнтралізму, падобна таму, як сацыялістычны рух быў працята духам дзяржаўнасці, а пасля Прудона паўстаў новы, анархічна-федэралісцкі рэвалюцыйны і сацыялістычны рух: на змену рэвалюцыйнаму дэспатызму Рабесп’ера і Бабёфа прыйшоў рэвалюцыйны анархізм парыжскіх камунараў. І калі ў часы Вялікай Французскай Рэвалюцыі якабінскія камісары агнём і мячом навязвалі правінцыям «дабратворныя» дэкрэты Канвента, то ў 1871 годзе Парыжская Камуна, натхнёная ідэямі Прудона (працоўная індывідуальная і калектыўная ўласнасць, ліквідацыя пастаяннага войска і чынавенства, камунальнае самакіраванне і федэралізм), а не дзяржаўніцкім «рэвалюцыйным» цэнтралізмам якабінцаў, бланкістаў і луібланаўцаў, абвясціла дэцэнтралізацыю краіны і аўтаномію камунаў: рэвалюцыйны Парыж добраахвотна адмаўляўся ад сваіх былых «сталічных» цэнтралістычных дамаганняў.

Такім чынам, прудонаўская ідэя ўзаемнасці спалучае волю з парадкам, супрацоўніцтва асобаў з іх індывідуальнасцю, абвяшчае справядлівасць без уніфікацыі, прарывае эгаістычную замкнёнасць асобы, але не з тым, каб раздушыць яе жоранамі ўсеагульнага, належнага, безасабовага, а з тым, каб з саюзу асобаў стварыць шматстайнае, вольнае і гарманічнае грамадства, заснаванае не на гвалце, а на салідарнасці людзей. Такая ў агульных рысах прапанаваная Прудонам анархічная альтэрнатыва дзяржаўнаму дэспатызму і буржуазнай няроўнасці.

Дзякуючы Прудону анархізм распаўсюдзіўся па ўсёй Еўропе, знайшоўшы цэлы шэраг выбітных прыхільнікаў (Карла Пісаканэ ў Італіі, Пі-і-Маргаль у Іспаніі і іншыя). Гісторык анархізму Макс Нетлаў піша пра Прудона: «На жаль, ён паміраў якраз у той час, калі паўстаў Інтэрнацыянал. Але ў той жа самы час велізарная постаць Бакуніна ўжо з’явілася, і на якіх-небудзь 10 гадоў анархізм атрымаў магутны штуршок ад гэтай выдатнай асобы». (13)

Міхаіл Бакунін

Міхаіл Аляксандравіч Бакунін (1814-1876), несумнеўна, з’яўляецца ключавой постаццю ў гісторыі анархічнай думкі і анархічнага руху, найбуйнейшым выразнікам анархічнага светасузірання ў тэорыі і на практыцы. Менавіта Бакунін, быўшы адораным філосафам, заклаў асновы анархізму як суцэльнага светапогляду (а не толькі як праграмы дзеянняў ці сацыялагічнага вучэння). Бакунін і ініцыяваў з’яўленне магутнага рэвалюцыйнага руху пад анархічнымі лозунгамі амаль па ўсёй Еўропе. Нарэшце, Бакунін, як ніхто да і пасля яго, здолеў выказаць асноўны матыў анархізму — пафас бунту, бескампраміснай барацьбы за вызваленне асобы і грамадства.

Аляксандр Блок пісаў: «Мы чытаем Бакуніна і слухаем свіст агню… Мы ўжо, напэўна, можам забыцца дробныя факты гэтага жыцця ў імя яго адкупальнага агню… Зоймем агню ў Бакуніна». (14) Галоўная душэўная якасць Мішэля (так Бакуніна звалі і падлеткам — у крузе сям’і — і старым — у крузе швейцарскіх працоўных) — гэта, па ўласным прызнанні выбітнага анархіста, «любоў да волі і няўхільная нянавісць да ўсялякага прыгнёту, і яшчэ больш, калі ён валіўся на іншых, а не на мяне самога… Я лічу святым абавязкам паўставаць супраць усялякага прыгнёту, адкуль бы ён ні прыходзіў, і на каго б ні валіўся. У мне было заўсёды шмат донкіхоцтва: не толькі палітычнага, але і ў прыватным жыцці». (15)

Жыццё Бакуніна падобная на легенду. У ліку яго сяброў былі М.У.Станкевіч, І.С.Тургенеў, А.І.Герцэн, В.Г.Бялінскі, П.Я.Чаадаяў, Г.Гервег, Р.Вагнер, Ж.Санд, А.Міцкевіч, П.Ж.Прудон, А.Руге, В.Вейтлінг. Бакунін натхніў Рыхарда Вагнера на стварэнне выявы апантанага Зігфрыда, Бакунін быў прататыпам Рудзіна ў Тургенева і Стаўрогіна ў Дастаеўскага [апошняе сцвярджэнне з’яўляецца спрэчным — заўв. рэд. Гл., напрыклад, артыкулы В.Палонскага ў складанцы «Спор про Бакунина с Достоевким « (М., Госиздат, 1926), а таксама А.Баравога і М.Адхіленага ў складанцы «Миф о Бакунине» (М., «Голос труда», 1925).

У юнацтве — захапленне філасофіяй, дыскусіі ў маскоўскіх салонах і ў роднай хаце ў сяле Прамухіне. Затым — пераход да практычнай рэвалюцыйнай дзейнасці: удзел у рэвалюцыі 1848 г. у Парыжы (у лютым), заклікі да агульнаславянскага паўстання, барыкады ў Празе і Дрэздэне, арышт, смяротныя прысуды ў Саксоніі і Аўстрыі, дванаццаць гадоў крэпасцяў і саслання ў Саксоніі, Аўстрыі і Расіі (у тым ліку ў казематах Петрапаўлаўкі і Шлісельбурга, дзе ў выніку «чалавекалюбнага звароту», Бакунін захварэў цынгой і пазбавіўся зубоў), фантастычныя ўцёкі з Сібіры, супрацоўніцтва ў «Зване» Герцэна, барацьба ў Інтэрнацыянале супраць аўтарытарызму Маркса…

Рэвалюцыйная дзейнасць Бакуніна не ведала межаў і была сапраўды грандыёзная па сваіх маштабах. Ён дапамагаў палякам падчас паўстання 1863-1864 гг., выступаў у Швецыі, накіраваў эмісара-анархіста Дж.Фанэлі ў Іспанію арганізаваць секцыю Інтэрнацыяналу, падымаў паплечнікаў на паўстанне ў Ліёне, вёў паспяховую палеміку супраць Мадзіні у Італіі (дзе стаў стваральнікам анархічнага руху і ініцыятарам паўстання ў Балонні), арганізоўваў Юрскую (анархічную) федэрацыю Інтэрнацыяналу ў Швейцарыі, ваяваў у Парыжы, Празе, Дрэздэне, вёў рэвалюцыйную агітацыю сярод балгараў і сербаў, фінаў і чэхаў, супрацоўнічаў з «Зямлёй і Воляй» 1860-х гг., удзельнічаў (да няшчасця для сябе) у нячаяўскай прапагандзе, быў натхняльнікам бакунінскіх кружкоў на поўдні Расіі. Пералік створаных ім арганізацыяў, напісаных праграм і статутаў заняў бы некалькі старонак. У канцы жыцця, поўнай найцяжэйшых матэрыяльных пазбаўленняў, паклёпу з боку ворагаў, пасля ганення, арганізаванага супраць яго Генеральнай Радай Інтэрнацыяналу, пасля паразы шэрагу паўстанняў, згубы Парыжскай Камуны і перамогі Бісмарка ў франка-прускай вайне (гэтая перамога, як па-прароцку прадбачыў Бакунін, нароўні з апартунізацыяй часткі працоўнага руху, правесціла працяглую і паўсюдную перамогу рэакцыі, бюракратыі і мілітарызму ў Еўропе) — М.А.Бакунін не быў маральна зламаны, хоць песімістычныя настроі ў яго светапоглядзе ўзмацніліся.

Вядома, Бакунін не быў «рыцарам без страху і папроку», бясхібным ва ўсіх сваіх учынках. У сваёй сапраўды фантастычнай дзейнасці ён дапушчаў нямала памылак, якія могуць быць пастаўленыя яму ў віну. Большасць з іх, зрэшты, злучаны з яго здольнасцю празмерна захапляцца і захапляць іншых адкрыванымі перспектывамі, часам ідэалізуючы гэтыя перспектывы і, па выразе Герцэна, «блытаючы другі месяц цяжарнасці з дзявятым». Бакунін нярэдка прымаў жаданае за сапраўднае, перабольшваў ступень гатовасці масаў да рэвалюцыі, дапушчаў непераборлівыя ўчынкі — блеф і містыфікацыі, відавочна захапляўся канспірацыйна-змоўніцкім бокам рэвалюцыйнай працы. Бакунін, безумоўна, нясе маральную адказнасць за асобныя нацыяналістычныя (антынямецкія і антыяўрэйскія) выбрыкі, якія сустракаюцца ў яго працах, і за дзейнасць С.Г.Нячаева.

Але — не памыляецца толькі той, хто нічога не робіць, а Бакунін у сваім жыцці здолеў зрабіць бясконца шмат. П.А.Крапоткін, які меў зносіны са швейцарскімі працоўнымі-анархістамі, што ведалі Бакуніна, асабліва адзначае: «Уразіла мяне больш за ўсё тое, што маральны ўплыў Бакуніна адчуваўся нават мацней, чым уплыў яго як разумовага аўтарытэту». (16)

Быўшы найбуйнейшым знаўцам філасофіі Гегеля, Бакунін аддаў перавагу жыццю і барацьбу, а не філасофскім абстракцыям, здолеў увасабіць у жыццё тое, што прапаведаваў на словах. Асоба Бакуніна ўяўляла сабою сплаў велізарнай энергіі, волі да жыцця і барацьбы, прароцкага, прапаведніцкага, прамоўніцкага і філасофскага дару, здольнасці запальваць людзей і весці іх за сабой, асабістага абаяння, арганізатарскіх талентаў, самаадданасці, шчырасці і бескарыслівасці.

Кажучы пра Бакуніна-тэарэтыка, назавем яго галоўныя працы: «Рэакцыя ў Нямеччыне», «Філасофскія развагі пра боскую здань, пра сапраўдны свет і чалавека», «Федэралізм, сацыялізм і антытэалагізм», «Дзяржаўнасць і анархія», «Бог і дзяржава», «Пуга-германская імперыя і Сацыяльная Рэвалюцыя». Следуючы свайму знакамітаму прынцыпу «Дух разбуральны ёсць дух ствараючы, запал да разбурэння ёсць творчы запал!», М.А.Бакунін у сваіх працах не імкнуўся да сістэматычнасці і скончанасці, заўсёды быў вельмі палемічны і, адштурхваючыся ад меркаванняў сваіх апанентаў, фармуляваў уласную пазіцыю.

Наогул, Бакунін аддаваў жыццю прыярытэт перад навукай, мяркуючы, што навука ніколі не здольная ахапіць і зразумець жыццё ва ўсёй яго паўнаце, усё прадбачыць і кіраваць чалавечымі дзеяннямі. Адгэтуль, дарэчы, выцякалі і гарачыя пярэчанні вялікага бунтара супраць ідэі пазітывістаў і марксістаў пра кіраванне грамадствам навукоўцамі, якія, па меркаванні Бакуніна, непазбежна будуць крыжаваць жывых людзей на пракруставым ложку сваіх дактрын і тэорый.

Не маючы магчымасці дэталёва выкладаць тут бакунінскія ідэі, адзначым толькі, што іх кароткай формулай можна лічыць назву адной з праграмных гаворак анархіста: «Федэралізм, сацыялізм і антытэалагізм». Богу і рэлігіі ён супрацьпастаўляў «антытэалагізм», новую «рэлігію Чалавека» і асвету народу, прымусовай дзяржаўнай цэнтралізацыі — федэралізм і самакіраванне, а капіталістычнай эксплуатацыі — сацыялізм і калектыўную ўласнасць працаўнікоў («калектывізм» — адна з саманазваў бакунізму).

Бакунін быў ваяўнічым багаборцам, лічыўшы Бога персаніфікаваным тыранам, а рэлігію — абгрунтаваннем зямнога дэспатызму і вечнай чалавечай недасканаласці і канфармізму.

Шмат яркіх і гарачых старонак прысвяціў Бакунін усебаковай крытыцы дзяржавы і яе разбуральнага ўплыву на людзей — як тых, якія кіруюць, так і тых, якімі кіруюць. «Дзяржава — гэта самае абуральнае, самае цынічнае і самае поўнае адмаўленне людскасці, — пісаў расійскі анархіст. — Яно раздзірае ўсеагульную салідарнасць людзей на зямлі і аб’ядноўвае толькі частку іх з мэтай знішчэння, заваёвы і зняволення ўсіх астатніх». (17) Бакунін лічыў, што самаўпраўнасць, які чыніцца над чалавекам і грамадствам, дзяржава напышліва называе «законам».

Дзяржава, па Бакуніну, з’яўляецца нічым іншым, як «афіцыйнай і правільна ўсталяванай апекай меншасці кампетэнтных людзей … для нагляду за паводзінамі і кіравання імі гэтага вялікага непапраўнага і жудаснага дзіцяці — народу». (18)

Паколькі ўсякая ўлада імкнецца сябе ўвекавечыць, «дзіця» ніколі не дасягне паўналецця, пакуль над ім пануе згаданая апека. «Такім чынам, там, дзе пачынаецца дзяржава, канчаецца індывідуальная воля, і наадварот. Мне запярэчаць, што дзяржава, прадстаўнік грамадскага дабра ці ўсеагульнага інтарэсу, адымае ў кожнага частку яго волі толькі з тым, каб забяспечыць яму ўсё астатняе. Але астатняе — гэта, калі жадаеце, бяспека, але ніяк не воля. Воля непадзельная: нельга адсекчы яе частку, не забіўшы цалкам. Малая частка, якую вы адсякаеце, — гэта сама сутнасць маёй волі, гэта ўсё». (19) «Такая ўжо логіка ўсякай улады, што яна адначасова неадбівальным чынам псуе таго, хто яе трымае ў руках, і губіць таго, хто ёй падпарадкаваны». (20)

Асуджаючы патрыятызм як дзяржаўна-нацыяналістычную ідэалогію рабства і нянавісці, Бакунін падвяргае падрабязнай крытыцы і прадстаўнічую дэмакратыю, якая абапіраецца, па яго меркаванні, на маніпуляванне кіраванымі масамі. Праблемы дзяржавы і сацыяльнай рэвалюцыі Бакунін аналізуе ў сувязі з нацыянальнымі асаблівасцямі розных еўрапейскіх народаў, з іх гісторыяй і культурай. Калі бісмаркаўская Нямеччына ўяўляецца Бакуніну ўвасабленнем духу дзяржаўнасці, цэнтралізму, мілітарызму і бюракратыі, то раманскія і славянскія народы мысляр разглядае як асяроддзе, якое стыхійна спараджае анархістаў, чые народныя ідэалы працяты імкненнем да волі і самакіраванню. Трэба прызнаць, што менавіта ў славянскіх краінах і ў Паўднёвай Еўропе анархічны рух атрымаў самы вялікі размах у 1860-1870-я гг. і пазней.

У сваіх творах Бакунін дае бліскучую, паслядоўную крытыку дзяржаўнага сацыялізму (першым чынам марксісцкага), якая аказалася шмат у чым прароцкай. Не верачы ў часовы характар прапанаванай Марксам «дыктатуры пралетарыята» (паколькі ўсякая дыктатура імкнецца сябе ўвекавечыць), адмаўляючы марксісцкую ідэю кіравання «навуковых сацыялістаў» і магчымасць уводу сацыялізму праз татальнае адзяржаўленне грамадскага жыцця і вытворчасці, Бакунін паказваў: паколькі эксплуатацыя і ўлада непарыўна злучаны адзін з адным, знішчэнне першай пры захаванні другой непазбежна прывядзе да з’яўлення новага класа — «чырвонай бюракратыі», што ідзе на змену старым эксплуататарскім класам.

Бакунін заклікаў да Сацыяльнай Рэвалюцыі, якая б разбурыла класава-дзяржаўныя інстытуты сучаснага грамадства і замяніла іх бездзяржаўна-сацыялістычнай федэрацыяй супольняў, камунаў, працоўных калектываў. Галоўнай сілай, здольнай здзейсніць рэвалюцыю, Бакунін лічыў у Еўропе пралетарыят («чорнапрацоўны люд»), а ў Расіі — сялянства.

Такім чынам, Бакунін радыкалізаваў прудонаўскі анархізм, развіў яго і папулярызаваў у працоўным руху. Вынікам дзейнасці Бакуніна з’явіўся шырокі распаўсюд анархізму — першым чынам у Іспаніі, Італіі, Швейцарыі, Расіі, Бельгіі, Галандыі, у Францыі і ў некаторых іншых краінах. Найболей прыкметнай праявай гэтага працэсу з’явілася ўзнікненне анархісцкага крыла ў Міжнародным таварыстве працоўных (Першым Інтэрнацыянале) і Парыжская Камуна, у якой анархісты згулялі адну з галоўных роляў.

Анархісты ў Першым Інтэрнацыянале і ў Парыжскай Камуне

Уздзеянне Бакуніна як асобы, як мысляра і як прапагандыста было велізарнае. Большасць секцыяў Інтэрнацыяналу падтрымлівала яго ідэі. Гэта прывяло да непазбежнага сутыкнення з К.Марксам. Пра гэта сутыкненне П.А.Крапоткін пісаў так: «Разлад паміж марксістамі і бакуністамі зусім не быў справай асабістага самалюбства. Ён уяўляў сабою непазбежнае сутыкненне паміж прынцыпамі федэралізму і цэнтралізацыі, паміж вольнай камунай і бацькоўскім кіраваннем дзяржавам, паміж вольным і творчым дзеяннем народных масаў і заканадаўчым паляпшэннем існых умоваў, створаных капіталістычным ладам». (21)

Прамарксістская Генеральная рада Інтэрнацыяналу вяла барацьбу з Бакуніным даволі ганебнымі метадамі; у ход было пушчана ўсё: закулісныя апаратныя інтрыгі; арганізацыя фіктыўных секцыяў, якія стварылі ўяўную марксісцкую большасць на Лонданскай канферэнцыі 1871 г. і на Гаагскім кангрэсе 1872 г.; бяздоказныя абвінавачванні, паклёп і да т.п. Аднак нават дасягнутая падобнымі сродкамі «перамога» Маркса аказалася піравай — пасля «выключэння» Бакуніна з Інтэрнацыяналу «ўвесь Інтэрнацыянал паўстаў супраць нявартай камедыі Гаагскага з’езду, так грубіянскі падтасаванага Галоўнай Радай». (22) Амаль усе секцыі Інтэрнацыяналу: бельгійскія, французскія, ангельскія, іспанскія, італьянскія, галандскія, швейцарскія і амерыканскія — адпрэчылі рашэнні, прынятыя ў Гаазе, і адмовіліся падпарадкавацца Генеральнай радзе, якая падтрымала Маркса. Большасць гэтых секцыяў, злучыўшыся, утварылі новы, анархічны Інтэрнацыянал, які праіснаваў да 1879 г. Спроба Маркса ператварыць Міжнароднае таварыства працоўных у цэнтралізаваную партыю, якая вызнае адну — «навукова-сацыялістычную» — дактрыну, цалкам правалілася.

Тыя, што падтрымалі Бакуніна ў яго антыаўтарытарных і федэралісцкіх тэндэнцыях секцыі Інтэрнацыяналу, што аб’ядноўвалі дзясяткі тысяч працоўных па ўсёй Еўропе, далі штуршок магутнаму развіццю анархічнага руху ў 1870-я гг. У некаторых краінах, дзе быў высокі ўзровень сацыяльнай напружанасці і адсутнічалі рэальныя грамадзянскія волі (у Іспаніі, у Італіі), гэты рух выліўся ў шэраг паўстанняў; у іншых (у Швейцарыі, Бельгіі) склаліся магутныя адкрыта дзейныя працоўныя саюзы анархічнай скіраванасці. Роля ідэйнага цэнтра гэтага руху гуляла Юрская федэрацыя (у Швейцарыі).

Найболей грандыёзным выступам народных масаў, у якім анархісты згулялі бачную ролю, вядома, стала Парыжская Камуна (сакавік-травень 1871 г.).

Анархісты (пруданісты) складалі значную частку Рады Камуны, і менавіта на іх плечы легла ўся пазітыўная, уласна сацыялістычная дзейнасць. Найважнейшым мерапрыемствам Камуны ў сацыяльна-эканамічнай сферы, ажыццяўлёным па ініцыятыве пруданістаў, быў прыняты 16 красавіка 1871 г. дэкрэт пра перадачу бяздзейсных прадпрыемстваў, кінутых уцекачамі-прадпрымальнікамі з Парыжу, у рукі працоўных вытворчых асацыяцыяў. Гэтай і іншымі падобнымі мерамі пруданісты імкнуліся падрыхтаваць стварэнне магутнага сектара калектывізаваных самакіраваных прадпрыемстваў, альтэрнатыўных і прыватнакапіталістычных, і дзяржаўных. Дэкларацыя «Да французскага народу», прынятая Парыжскай Камунай 19 красавіка, абвяшчала цалкам анархічныя ідэі: федэралізм, дэцэнтралізацыю, самакіраванне і аўтаномію камунаў — у якасці прынцыпаў будовы будучай сацыялістычнай Францыі.

Сама Камуна, па прызнанні Карла Маркса, ужо не была «цалкам дзяржавай». Ліквідацыя чынавенскай іерархіі, рэгулярнага войска, самакіраванне знізу даверху, якое абапіраецца на прынцып дэлегавання, — усё гэта куды больш было падобным на прудонаўскія і бакунінскія мадэлі грамадства, чым на марксісцкую «дыктатуру пралетарыята». Вядома, што, улічыўшы досвед Камуны, Маркс, па вобразным выразе Франца Мерынга, выразіў ёй сваю павагу і ў працы «Грамадзянская вайна ў Францыі» шмат у чым перагледзеў сваю дактрыну ў прудонаўскім духу.

Аднак паў анархічны сацыяльна-рэвалюцыйны эксперымент, які, як вядома, доўжыўся нядоўга — 72 дні. Камуна была патопленая ў крыві версальцамі, яе абаронцы расстраляныя і сасланыя. Помнікам, «які штурмуе неба», камунарам засталася песня — «Інтэрнацыянал», створаная ўдзельнікам тагачасных падзеяў, анархістам Эженам Пацье.

Еўропа ўступіла ў працяглую паласу бюракратычна-мілітарысцкай рэакцыі, дамінавання прускага мілітарызму, пераследаў рэвалюцыянераў-анархістаў і пераходу значнай часткі працоўнага руху пад сцягі сацыял-дэмакратыі, якая прапаноўвала партыйна-парламенцкую палітычную барацьбу за ўладу ў якасці панацэі.

Анархічны рух на мяжы XIX-XX стагоддзяў

Пасля бурнага ўздыму ў канцы 1860-х — пачатку 1870-х гг. анархічны рух уступіў у паласу ідэйнага і арганізацыйнага крызісу, выкліканага і правалам шэрагу паўстанняў, і жорсткімі ўрадавымі рэпрэсіямі, і сыходам часткі працоўных у сацыял-дэмакратычныя партыі.

Зрэшты, у гэтыя гады анарха-рух працягваў расці ўшыркі: выходзіла мноства анархічных выданняў, брашураў і ўлётак.

Шматлікія эмігранты са Старога Свету актыўна прапагандавалі анархічныя ідэі на абодвух амерыканскіх кантынентах. У ЗША анархізм распаўсюджваўся ў самых розных формах. Там былі і прыхільнікі Штырнэрскага анарха-індывідуалізму, і пруданісты, якія стваралі кааператыўныя асацыяцыі (найбуйнейшы паслядоўнік Прудона ў Амерыцы, што актыўна прапагандаваў і які развіваў яго погляды, — Бенджамін Такер). Яркай постаццю амерыканскага анархізму і фемінізму стала Эма Гольдман.

Шырокую вядомасць атрымалі своеасаблівыя анархічныя ідэі Генры Дэвіда Тора (1817-1862), якому праз стагоддзе — ужо ў 1960-я гг. — было наканавана стаць кумірам руху хіпі. Тора адным з першых высунуў ідэю грамадзянскага непадпарадкавання, заклікаючы адмаўляцца ад супрацоўніцтва з дзяржавай, ад выплаты падаткаў і вайсковай службы (за акцыю грамадзянскага непадпарадкавання ён патрапіў у турму). Амерыканскі мысляр выступаў за адмову ад бяздушнай мяшчанскай цывілізацыі і за зліццё з прыродай. Анархістам быў і адзін з вялікіх амерыканскіх паэтаў Уолт Уітмэн.

Вялікую ролю гулялі анархісты і ў амерыканскім працоўным руху, актыўна прапагандуючы ідэю васьмігадзіннага працоўнага дня. Адным з драматычных эпізодаў гэтай барацьбы стала пакаранне смерцю па сфабрыкаваным абвінавачванні пяці чыкагскіх анархістаў у 1887 г.; у памяць пра іх 1 траўня ў некаторых краінах адзначаецца як Міжнародны дзень салідарнасці працаўнікоў і барацьбы за іх правы.

У Расіі на змену пруданістам 1860-х гг. (Сакалову, Зайцаву, Ножыну і іншым) прыйшлі бакуністы 1870-х. Анархічным, федэралісцкім, антыэтатысцкім па духу быў амаль увесь рух рэвалюцыйнага народніцтва таго часу: чайкоўцы (адным з ідэолагаў якіх быў Крапоткін), удзельнікі працэсу пяцідзесяці (на якім Соф’я Бардзіна ў вядомай прамове на судзе проста назвала сябе анархісткай), чальцы «Зямлі і Волі», у праграме якой былі абвешчаныя анархічныя мэты. Але ў апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. у гісторыі расійскага анархізму назіраецца парыў пераемнасці; толькі напачатку ХХ стагоддзя анархічны рух у Расіі зноў набывае значны лік прыхільнікаў.

Своеасаблівым — «мірным» і паўрэлігійным варыянтам анархізму ў Расіі было талстоўства. Леў Талстой ніколі наўпрост не называў сябе анархістам, аднак катэгарычнае адмаўленне дзяржавы, патрыятызму, войска і смяротнага пакарання (як прэрагатывы ўлады) самім Талстоем, а таксама арганізацыя яго прыхільнікамі значнай колькасці выданняў і камунаў, чальцы якіх прапаведавалі прынцыпы самакіравання, адмовы ад саўдзелу ў дзяржаўным жыцці (выплаты падаткаў, службы ў войскі і г.д.) — усё гэта ўносіла свой унёсак у развіццё анархізму ў Расіі. Талстоўскія камуны праіснавалі ў Расіі да 1930-х гг. і былі канчаткова разгромленыя бальшавікамі. Талстой і Крапоткін аказалі істотную падтрымку рэлігійнай плыні духабораў, якія вызнавалі антыдзяржаўныя прынцыпы і што падвяргаліся пераследам. Пры актыўным удзеле Крапоткіна і Талстога духаборы, якія жылі на Каўказе, перасяліліся ў пустэльныя раёны Канады, дзе за кароткі час сваёй працай стварылі квітнеючыя супольні (гэты «анархічны» духаборскі раён існуе ў Канадзе і дагэтуль).

У Заходняй Еўропе на змену Прудону і Бакуніну прыйшла цэлая плеяда таленавітых анархічных пісьменнікаў — тэарэтыкаў і прапагандыстаў. Сярод іх швейцарац Джэймс Гільём, бельгіец Цэзар дэ Тат, французы Элізе Реклю, Жан Граў і Луіза Мішэль, італьянец Эрыка Малацеста, немцы Макс Нетлаў і Іяган Мост і шматлікія іншыя. Не абмяжоўваючыся прапагандай, удзелам у працоўным руху і арганізацыяй кааператываў, прафсаюзаў і камунаў, хоць і адмаўляючы парламенцкую барацьбу, анархісты Еўропы і Амерыкі часцяком ініцыявалі антымілітарысцкія, фемінісцкія, асветніцкія ініцыятывы, якія спрыялі вызваленню асобы і самаарганізацыі грамадства.

Канец XIX-га стагоддзя адзначыўся трыўмфальным шэсцем ніцшэанства, сталага папулярным сярод еўрапейскіх інтэлектуалаў і мастакоў, і гэта, у сваю чаргу, прывяло да рэнесансу ў багемным асяроддзі анарха-індывідуалізму Штырнэра, якога шмат хто называлі папярэднікамі Ніцшэ і тлумачылі часам вельмі вульгарна.

Урадавыя рэпрэсіі супраць рэвалюцыянераў прывялі да таго, што шэраг анархісцкіх групаў Еўропы і Амерыкі перайшлі да тэрарыстычнай дзейнасці супраць прадстаўнікоў улады. Гэта дзейнасць атрымала шырокую вядомасць з усяго таго, чым займаліся анархісты — бо тэрор заўсёды прыцягвае больш увагі ў грамадстве, чым больш мірныя і канструктыўныя формы дзейнасці, так і таму, што ўладам было выгодна падаць увесь анархічны рух як цалкам тэрарыстычны, для таго каб запалохаць ім публіку і развязаць сабе рукі для любых дзеянняў (сапраўды, такая карціна не адпавядала рэчаіснасці — толькі меншая частка анархістаў устала на шлях тэрору).

Хваля анарха-тэрору канца XIX-га — пачала XX-га стагоддзяў атрымала назву «равашолеўшчыны» — у гонар знакамітага французскага тэрарыста Равашоля. Ахвярамі анархістаў сталі італьянскі кароль і аўстрыйская імператрыца, прэзідэнт ЗША і шматлікія іншыя каранаваныя і некаранаваныя асобы. У некаторых выпадках тэракты насілі характар адплаты за здзейсненыя манархамі злачынствы і праводзіліся па ініцыятыве анархічных групаў, але часцей яны былі слаба матываванымі актамі роспачы з боку адзіночак, якія не толькі не мелі адносінаў да анарха-арганізацыяў, але і слаба ўяўлялых сабе сэнс ідэяў анархізму.

У такім стане ідэйнай і арганізацыйнай стракатасці і разброду ўступілі анархісты ў XX стагоддзе. Зрэшты, цэнтралізацыя, маналітнасць шэрагаў і аднадумства ніколі не былі мэтай анархістаў, якія заўсёды адстойвалі правы меншасцяў і шанавалі ў людзях незалежнасць і своеасаблівасць. Тым не менш, у перадпачатку спынення паласы агульнаеўрапейскай рэакцыі 1870-90-ых гадоў і наступленне новага этапу грандыёзных рэвалюцыйных канфліктаў, выразна адчувалася запатрабаванне ў развіцці, паглыбленні і сістэматызацыі анархічных ідэяў. Такая спроба была зробленая Пятром Аляксеевічам Крапоткіным.

Пётр Крапоткін

Пётр Аляксеевіч Крапоткін (1842-1921) нават у сваю эпоху, шчодрую на выбітных людзей, быў асобай вылучнай па сваіх маральных і інтэлектуальных якасцях.

Крапоткін паходзіў з вышэйшай расійскай арыстакратыі, але абраў не бліскучую прыдворную кар’еру, а спачатку заняткі прыродазнаўчымі навукамі, і затым — рэвалюцыйную дзейнасць. Здзейсніўшы паездку за мяжу, Крапоткін, пад уплывам Парыжскай Камуны і зносінаў з бакуністамі з Юрскай федэрацыі, усведамляе сябе анархістам. У 1872-74 гг. ён актыўна ўдзельнічае ў рэвалюцыйнай прапагандзе кружка «чайкоўцаў»: вядзе агітацыю сярод працоўных, стварае літаратурныя творы для народу, якія папулярызуюць сацыялістычныя ідэі, піша праграму кружка. У 1874 годзе арышт і зняволенне ў каземаце Петрапаўлаўскай крэпасці. Пасля дзёрзкіх уцёкаў з ваеннага шпіталя, Крапоткін на 40 лет апынаецца ў эміграцыі, дзе становіцца прызнаным правадыром і тэарэтыкам міжнароднага анархізму, аўтарытэтным навукоўцам сусветнага маштабу.

У гэтыя гады Крапоткін неаднаразова высылаўся ўладамі з краіны ў краіну, падлягаў арыштам, правёў тры гады ў французскай турме; на яго рыхтавала замах расійская манархічная арганізацыя «Святое таварыства» (якая памылкова бачыла ў Крапоткіне арганізатара пакарання смерцю Аляксандра II). Аднак Крапоткін працягваў сваю навуковую, грамадскую і публіцыстычную дзейнасць: выступаў з лекцыямі і прамовамі, пісаў артыкулы і агляды для навуковых выданняў, выдаваў анархісцкія газеты («Рэвольце» ў Жэневе, «Рэвольт» і «Тан Нуво» ў Парыжы, «Хлеб і воля» ў Лондане і іншыя). З ім мелі зносіны, перапісваліся, да яго голасу прыслухоўваліся найбуйнейшыя культурныя і грамадскія дзеячы ва ўсім свеце.

З пачаткам Першай Сусветнай вайны Крапоткін выступае ў падтрымку Францыі, Англіі і Расіі супраць германскага імперыялізму (ён лічыў Францыю цэнтрам сусветнага рэвалюцыйнага руху, а Нямеччыну — наадварот, апорай рэакцыі і мілітарызму). Гэтая пазіцыя не была падтрыманая большасцю анархістаў свету (якія выступілі супраць вайны), і Крапоткін апынуўся ў ізаляцыі ад анархічнага руху. Вярнуўшыся ў Расію ў чэрвені 1917 году, састарэлы князь апынаецца ў гушчары падзеяў: выступае за барацьбу супраць нямецкага ўварвання і супраць пагрозы грамадзянскай вайны. На прапанову А.Ф. Керанскага заняць любы міністэрскі пост у Часавым урадзе, Крапоткін адказвае: «Я лічу рамяство чысцільніка ботаў больш сумленнай і карыснай справай». (23)

Кастрычніцкі пераварот Крапоткін сустракае неадназначна, бачачы ў ім як пачатак сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў, так і ўзурпацыю, перараджэнне і згубу рэвалюцыі. У гэтыя гады ён, апроч тэарэтычнай працы, удзельнічае ў прапагандзе ідэяў федэралізму, дапамагае развіццю кааператыўнага руху.

Абапіраючыся на свой велізарны аўтарытэт, Пётр Аляксеевіч вызваляе нямала людзей з засценкаў Надзвычайнай камісіі, пратэстуе супраць зняволення Саветаў парткамамі, супраць разгрому новай уладай кааператыўнага руху, супраць усемагутнасці палітычнай паліцыі і эскалацыі «чырвонага тэрору», супраць ліквідацыі вольнага друку і знішчэння недзяржаўных выдавецтваў. Пахаванні «дзядулі расійскай рэвалюцыі» (як яго часта звалі) у лютым 1921 гады ў Маскве сабралі шматлікія дзясяткі тысяч чалавек. У гонар Крапоткіна названыя выспы і горныя хрыбты, вулканы і мястэчкі, горад у Краснадарскім краі.

Сучаснікі на рэдкасць аднадушна адклікаліся пра вялікага анархіста, як пра незвычайна светлую, суцэльную і гарманічную асобу. Бярнард Шоў назваў Крапоткіна «адным са святых стагоддзя», а Оскар Уайльд лічыў яго жыццё «дасканалым жыццём». (24) Прынцыповасць, крышталёвая сумленнасць і рыгарызм Крапоткін спалучаў з шырынёй поглядаў і цярпімасцю, якая дазваляла яму знаходзіць паразуменне і з сектантамі-духаборамі, і з брытанскімі прафесарамі, і з працоўнымі-анархістамі.

Пётр Аляксеевіч Крапоткін — не толькі выбітны рэвалюцыянер, першакласны пісьменнік, гуманіст і таленавіты публіцыст; ён таксама з’яўляецца навукоўцам-энцыклапедыстам. Ім напісаныя адмысловыя даследаванні па праблемах геаграфіі і геалогіі, біялогіі, сацыялогіі, палітычнай эканоміі, педагогіцы, гісторыі, этыцы і нават літаратуразнаўству. Назавем галоўныя яго творы (апроч адмысловых працаў па прыродазнаўчых навуках): мемуары «Цыдулкі рэвалюцыянера», «Прамовы бунтара», «Хлеб і воля», «Палі, фабрыкі і майстэрні», «Узаемная дапамога сярод жывёлаў і людзей», «Сучасная навука і анархія», «Этыка». Усяго Крапоткіным напісана звыш дзвюх тысяч працаў, прычым асобныя лаканічныя артыкулы, якія спалучалі яркасць і папулярнасць з навуковасцю, паступова назапашваліся, сістэматызаваліся і складалі брашуры і кнігі.

У сваім вучэнні Крапоткін абапіраецца, першым чынам, на традыцыі Асветы і пазітывізму. Светапогляд Крапоткіна ў сваіх прынцыповых момантах даволі істотна адрозніваецца ад бакунініскага: Бакунін быў у большай ступені практычным дзеячам анархічнага руху, а Крапоткін — прызнаным «класікам» і «тэарэтыкам»; Бакунін у сваіх працах робіць акцэнт на разбурэнне ўсяго, што душыць асобу, Крапоткін жа наадварот думае ў цэлым стваральна-канструктыўна; Бакунін падкрэсліваў класавыя супярэчнасці ў грамадстве, Крапоткін — агульначалавечы (і нават агульнажывёльны) пачатак. На змену бакунінскаму «калектывізму» Крапоткін прапануе свой «камунізм»; для Бакуніна чалавек з’яўляецца пераадоленнем і адмаўленнем свету прыроды, для Крапоткіна — яго арганічнай часткай… Па дакладнай заўвазе М.А.Бярдзяева, анархізм Крапоткіна, у параўнанні з бакунінскім, — «больш ідылічны, ён абгрунтоўваецца натуралістычна і мяркуе вельмі аптымістычны погляд на прыроду і на чалавека». (25)

Крапоткін распачаў грандыёзную і адзіную ў сваім родзе па маштабах і грунтоўнасці спробу абгрунтаваць анархізм як разгорнуты светапогляд, заснаваны на навукова-пазітывісцкім падмурку, як універсальную тэорыю: ад прыродазнаўчых навук да сацыялогіі і этыкі. Крапоткін паспрабаваў стварыць суцэльнае пазітыўнае і канструктыўнае анархічнае вучэнне, так бы мовіць, «навуковы анархізм». Такім чынам: выказаць анархізм у выглядзе суцэльнага светапогляду, сур’ёзнай навукі і практычнай праграмы, вывесці анархічны светапогляд з Жыцця Прыроды і Народу, з аналізу сучаснасці, выявіць анархічныя тэндэнцыі ў народных рухах розных эпох і парасткі анархіі і камунізму ў сучасным свеце, падвесці пад анархізм натуральнанавуковую базу, уключыўшы яго ў сучасную навуковую выяву свету, распрацаваць скончаную сістэму анархізму і выказаць яго пазітыўную праграму, паказаць на прынцыпы анархічнай этыкі і абгрунтаваць непарыўную тоеснасць анархіі і камунізму (бо, па Крапоткіну, анархія без камунізму — самаўпраўнасць эгаістычных індывідаў, а камунізм без анархіі — жахлівы дэспатызм) — такая была грандыёзная задача, якую цягам амаль паўвека вырашаў у сваіх складаннях і выступах вялікі расійскі анархіст.

Коратка разгледзім некаторыя найважнейшыя моманты крапоткінскага анархічнага вучэння. Важным філасофскім і натуральнанавуковым становішчам Крапоткіна, закліканым абгрунтаваць яго светапогляд, быў біясацыялагічны закон узаемадапамогі як найважнейшага фактару эвалюцыі. На падставе велізарнага матэрыялу, запазычанага з жывёльнага свету і чалавечага грамадства, Крапоткін імкнуўся даказаць, што дарвінскае меркаванне пра «барацьбу за існаванне» варта разумець як барацьбу паміж відамі і ўнутрывідавую ўзаемадапамогу. Узаемная дапамога і салідарнасць, па меркаванні Крапоткіна, з’яўляюцца галоўным фактарам прагрэсу, сродкам да выжывання відаў і інстыктыўнай асновай чалавечай маральнасці.

Па меркаванні Крапоткіна, той від, які здольны арганізаваць сваё жыццё на максімальна салідарных пачатках, больш прыстасаваны для выжывання і развіцця, а ход эвалюцыі проста прапарцыйны ўзроўню арганізаванасці дадзенага віду на прынцыпах узаемнай дапамогі, прычым гэты закон распаўсюджваецца мысляром на ўсе этапы развіцця жывёльнага свету і гісторыі чалавецтва. З пункту гледжання Крапоткіна, і прыродзе, і чалавеку ўласцівая прыроджаная маральнасць, а ўсе яе скажэнні злучаныя ў грамадстве з благім уплывам аўтарытарных сацыяльных інстытутаў, першым чынам — дзяржавы. Таму ў сваёй апошняй працы — «Этыцы» — Крапоткін імкнуўся распрацаваць вучэнне пра вольную мараль, незалежнай ад санкцый і прымусы.

Для светапогляду Крапоткіна характэрна глыбокая вера ў дабрадзейнасць Прыроды і Народу ва ўсіх іх праявах, у непазбежнасць Прагрэсу, нягледзячы на ўсе перашкоды, якія выклікаюцца дзяржавай. Сваё разуменне гісторыі Крапоткін выяўляе ў наступных словах: «Праз усю гісторыю нашай цывілізацыі праходзяць дзве плыні, дзве варожыя традыцыі: рымская і народная, імператарская і федэралісцкая, традыцыя ўлады і традыцыя волі. І зараз, напярэдадні вялікай сацыяльнай рэвалюцыі, гэтыя дзве традыцыі зноў стаяць тварам да твару». (26)

Крапоткін прадказвае пераход ад буржуазна-бюракратычнага індустрыяльнага грамадства да вольнага анархічнага камунізму. Народныя масы, схільныя да ўзаемнай дапамогі, утвараюць «гарызантальныя» сувязі і адпаведныя ўстановы, заснаваныя на каардынацыі і ўзгадненні інтарэсаў: род, звычайнае права, сярэднявечны горад, гільдыя, а дзяржава, якая ўзнікае дэманічнай выявай, душыць, руйнуе і знішчае гэтыя ўстановы, прыводзіць да іх акасцянення, цэнтралізацыі і іерархізацыі. Адзначыўшы дзве паказаныя тэндэнцыі, Крапоткін канстатуе: «Відавочна, што анархізм уяўляе сабою першую з гэтых дзвюх плыняў — гэта значыць творчую стваральную сілу самога народу, якая выпрацоўвала ўстановы звычайнага права, каб лепш абараняцца ад ахвотнай панаваць над ім меншасці». (27) Такім чынам, у вучэнні Крапоткіна анархізм паўстае не проста як тэндэнцыя ў гісторыі думкі, не проста, як частка сучаснай выявы свету, але, фактычна, як тэндэнцыя самага прыроднага і грамадскага жыцця — да самаарганізацыі і гармоніі на пачатках волі і неіерархічнай каардынацыі. Па заўвазе гісторыка Макса Нетлаў, Крапоткін пераследуе «вызначаную мэту: звязаць анархізм, калі не атоесніць яго, з рэальным жыццём, з галоўнай і найболей шырокай плынню жыцця і прагрэсу, каб такім чынам усталяваць непазбежнасць анархізму». (28)

Крапоткін прыводзіць шматлікія і разнастайныя «доказы таго, што новы парадак ужо цяпер ствараецца шляхам растучай сеткі добраахвотных арганізацыяў, што адсоўваюць дзяржаву на задні план». (29)

Сацыяльная рэвалюцыя, з пункту гледжання Крапоткіна, з’яўляецца толькі арганічнай часткай эвалюцыі. Рэвалюцыя — гэта стыхія, якую падрыхтоўваюць тысячы людзей, і якой немагчыма кіраваць і кіраваць, калі яна пачалася. Па Крапоткіну, масамі ў рэвалюцыі рухае не гэтулькі адчай, колькі надзея; рэвалюцыя ёсць, першым чынам, тварэнне, пераварот ва ўсіх сферах жыцця, інтэнсіўнае будаўніцтва новага (у адрозненне ад Бакуніна, Крапоткіну-тэарэтыку ўласцівы гістарычны аптымізм і відавочны акцэнт на тварэнне, а не на разбурэнне). Таму вось так важна яшчэ да пачатку рэвалюцыі распаўсюдзіць новыя ідэі, сфармаваць рэвалюцыйную свядомасць і рэвалюцыйнага суб’екта, якім, па Крапоткіну, не можа быць нейкая адна партыя ці клас, але толькі ўвесь працоўны народ у цэлым. Усім папярэднім рэвалюцыям фатальна бракавала менавіта адвагі думкі: усе яны арыентаваліся на мінулае, а не стваралі будучыню — таму, у той час як народ руйнаваў старое, буржуазія стварала новае і, зразумела, рабіла гэта ў сваіх інтарэсах.

Рэвалюцыя, па Крапоткіну, — самаарганізацыя насельніцтва, узбраенне народу, разбурэнне дзяржавы, экспрапрыяцыя ўласнасці, развіццё мясцовага і вытворчага самакіравання. А ўсё гэта немагчыма без мясцовай ініцыятывы, якая выключае аглядку «наверх», перадачу манаполіі на прыняцце рашэнняў «цэнтру». Індывідуальная ініцыятыва — душа рэвалюцыі. Неабходна перарастанне палітычнай рэвалюцыі ў асобнай краіне ў сусветную і сацыяльную рэвалюцыю, неабходна, нарэшце, неадкладна даць працаўнікам жыллё, прадукты, адзенне, каб яны адразу адчулі сэнс і значэнне насталай рэвалюцыі для сябе асабіста. Адкладванне сацыяльных мерапрыемстваў на будучыню непазбежна прыводзіць да перараджэння рэвалюцыі. Пры гэтым Крапоткін негатыўна ставіцца як да ідэі «рэвалюцыйнага ўраду», «рэвалюцыйнай дыктатуры», так і да злучанага з імі сістэматычнаму псеўдарэвалюцыйнаму тэрору, які прапануе працаўнікам пакаранне смерцю замест хлебу: «Быўшы зброяй кіраўнікоў, тэрор служыць, першым чынам, часткай кіравальнага класа; ён падрыхтоўвае глебу для таго, каб найменш добрасумленны з іх дамогся ўлады… Рабесп’ер прывёў да Напалеона». (30)

Гэтыя свае тэарэтычныя сцверджанні Крапоткін пацвердзіў, назіраючы трагічны досвед Вялікай Расійскай Рэвалюцыі, узурпаванай і задушанай бальшавіцкай дыктатурай.

Выкладаючы сваю анарха-камуністычную праграму (да якой ён прыйшоў прыблізна да 1880 годзе), Крапоткін на пярэдні план ставіў не дзяржава, а асобу і федэратыўны Саюз супольняў, абвясціў мэтай вытворчасці не прыбытак, а задавальненне запатрабавання чалавека, супрацьпаставіў ідэям канцэнтрацыі вытворчасці і падзелы працы — задачы дэцэнтралізацыі вытворчасці і інтэграцыі працы. Усе гэтыя новаўвядзенні Крапоткін абгрунтоўваў тэндэнцыямі сучаснага сацыяльнага жыцця. Свой камуністычны прынцып размеркавання па запатрабаваннях Крапоткін абгрунтоўваў грамадскім характарам сучаснай вытворчасці (і вынікаючай з яго немагчымасцю вызначыць і вымераць асабісты ўнёсак кожнага працаўніка ў той ці іншы прадукт) і багаццем вырабляных прадуктаў, якое расце, дзякуючы поспехам навукі і тэхнікі. Крапоткін знаходзіць парасткі камунізму і анархіі ўжо ў сучасным для яго грамадстве: мноства саюзаў і асацыяцыяў, заснаваных (хоць бы збольшага) на недзяржаўных і небуржуазных прынцыпах. Гэта навуковыя грамадствы, бібліятэкі, кааператыўныя і муніцыпальныя ўстановы, страхавыя саюзы, талакі, камунальныя службы, дзякуючы якім «за вядомую плату па гэтулькі вось у год, вы маеце права задавальняць вось такі разрад вашых запатрабаванняў — за выключэннем, зразумела, раскошы ў гэтых запатрабаваннях». (31)

Кажучы пра будучае анарха-камуністычнае грамадства, Крапоткін так вызначае асноўныя прыярытэты ў эканамічнай сферы: абсалютны прыярытэт спажывання над вытворчасцю, інтэграцыя фізічнай і разумовай працы (і адпаведная «інтэгральная адукацыя»), «дастатак для ўсіх» (размеркаванне па запатрабаваннях), сумеснае апрацаванне зямлі гарадскімі і сельскімі жыхарамі, абагульванне і планавасць вытворчасці, просты абмен паміж горадам і вёскай, дэцэнтралізацыя і драбненне прамысловасці, пераадоленне выродлівага дзялення народаў на «прамысловыя» і «аграрныя» пры максімальным самазабеспячэнні абласцей. Па меркаванні Крапоткіна, усё гэта можа зрабіць працу творчай, прыемнай і скараціць яе да пяці гадзін на дзень, падаўшы людзям большы вольны час для развіцця сваёй асобы. Кажучы пра замену дзяржаўна-эксплуататарскага ладу ладам вольных супольняў, заснаваным на салідарнасці і ўзаемадапамозе, Крапоткін так фармуляваў сутнасць прапанаваных ім мерапрыемстваў: «Дагэтуль палітычная эканомія ведала толькі падзел працы; мы ж настойваем на яго аб’яднанні; на тым, што ідэалам грамадства (гэта значыць тым, навошта яно ўжо імкнецца) — з’яўляецца такое грамадства, дзе кожны працуе фізічна і разумова; дзе здольны да працы чалавек працуе ў поле і ў майстэрні; дзе кожная нацыя і кожная вобласць, маючы разнастайнасць прыродных сілаў, сама вырабляе і спажывае большую частку сваіх прадуктаў земляробства і прамысловасці». (32)

Канстатуючы нарастальную ролю дзяржаўнага пачатку ў сучасным яму свеце, Крапоткін адзначаў: «У першай палове XIX-га стагоддзя меўся велічэзны прагрэсіўны рух, які імкнуўся да вызвалення асобы і думкі; і такі ж велічэзны рэгрэсіўны рух узяў верх над папярэднім у другой палове стагоддзя і зараз імкнецца аднавіць старую залежнасць, але ўжо ў адносінах да дзяржавы: павялічыць яе, пашырыць і зрабіць яе добраахвотнай! Такая характэрная рыса нашага часу». (33)

Адгэтуль выцякае непазбежная дылема: «Адно з дзвюх. Ці дзяржава раздушыць асобу і мясцовае жыццё завалодае ўсімі абласцямі чалавечай дзейнасці, прынясе з сабой вайну і ўнутраную барацьбу за валоданне ўладай, павярхоўныя рэвалюцыі, якія толькі зменяць тыранаў, і як непазбежны канец — смерць! Ці дзяржава павінна быць разбураная, і ў такім разе новае жыццё паўстане ў тысячы і тысячы цэнтраў, на глебе энергічнай, асабістай і групавой ініцыятывы, на глебе вольнай дамовы». (34) Сёння, напрыканцы XX стагоддзя, мы можам прызнаць, што ўзяла верх першая з паказаных тэндэнцыяў: тэндэнцыя да паглынання і зняволення дзяржаўным Левіяфанам чалавечай асобы, да стварэння татальнай дзяржавы і да бязмежнай магутнасці этатысцкага пачатку ў грамадскім жыцці. Крапоткін жа лічыў больш верагодным другі зыход, і памыліўся ў сваіх прагнозах.

Анарха-камуністычнае вучэнне Крапоткіна шырока распаўсюдзілася ў канцы XIX стагоддзя і хутка стала панаваць у анархічным руху, прыцягваючы шматлікіх рэвалюцыянераў сваёй «навуковасцю», дэталёвай распрацаванасцю, наяўнасцю, як тэарэтычнага абгрунтавання, так і пэўнай праграмы дзеянняў. Па сведчанні Макса Нетлаў, амаль непадзельнае панаванне аўтарытэту Крапоткіна як тэарэтыка ў першай чвэрці XX стагоддзя прывяло да вызначанага застою і нават рэгрэсу ў анархічнай думцы: «Сапраўды, усё, што ён казаў, заўсёды было злучана з гэтулькімі добрымі ідэямі, што спроба выявіць іх слабыя бакі заўсёды ўспрымалася як аспрэчанне гэтых ідэяў… Шмат каму меркаванні Крапоткіна здаваліся не падпадалымі пад сумнеў праўдамі, і іншым уяўлялася непажаданым падымаць пытанні, каб не аслабіць велізарны ўплыў, які аказвалі асоба, талент і адданасць яго сваёй справе». (35)

Рэвалюцыйны сіндыкалізм, анарха-сіндыкалізм і аргентынская ФОРА

Найбольш прыкметнымі з’явамі ў анархічным руху першых двух дзесяцігоддзяў XX стагоддзя было ўзнікненне (першым чынам у раманскіх краінах — Францыі, Іспаніі і Італіі) магутнага анарха-сіндыкалісцкага руху і дзейнасць анарха-камуністычнай працоўнай арганізацыі ФОРА (Федэрацыя працаўнікоў аргентынскага рэгіёна, FORA) у Аргентыне. Калі працы Крапоткіна з’явіліся спробай развіцця анархічнай тэорыі ў дачыненні да новых умоваў, то з’яўленне анарха-сіндыкалізму было новым крокам у тактыцы анархізму, які папоўнілі арсенал яго сродкаў новымі прыладамі апроч прапаганды, тэрору і арганізацыі паўстанняў.

Анарха-сіндыкалізму папярэднічала з’яўленне так званага «рэвалюцыйнага сіндыкалізму». Тысячы радавых актывістаў сацыялістычных і сацыял-дэмакратычных партый і прафсаюзаў, незадаволеныя апартунізмам сваіх босаў, якія залішне захапіліся парламенцкай дзейнасцю, пачалі адлучацца ў адмысловую плынь, што атрымала назву рэвалюцыйны сіндыкалізм. У першым дзесяцігоддзі XX стагоддзя ў сіндыкалісцкіх прафсаюзах Італіі і Францыі бралі ўдзел некалькі мільёнаў працаўнікоў. Ідэолагамі рэвалюцыйнага сіндыкалізму сталі Фернанд Пелуцье, Эміль Пужэ і іншыя. Асноўнымі «слупамі» сіндыкалізму былі апалітычнасць (няўдзел у парламенцкай барацьбе за ўладу), антыкапіталізм і антыэтатызм, адмаўленне арганізацыйнага цэнтралізму і прафсаюзнай бюракратыі, узнясенне стыхіі жыцця і паўсядзённай класавай барацьбы ў спалучэнні з адмовай ад планавання будучага грамадства.

Аб’яўляючы сябе пазапартыйнымі арганізацыямі, рэвалюцыйныя сіндыкаты (саюзы) аб’ядноўвалі ў сваіх шэрагах як сацыялістаў і сацыял-дэмакратаў, так і анархістаў, аднак агульны радыкалізм, арганізацыйны федэралізм і стыхійны антыэтатызм збліжаў іх хутчэй менавіта з анархізмам, чым з марксісцкімі плынямі. Рэвалюцыйныя сіндыкалісты, аб’ядноўваючы працаўнікоў па прафесіях, разглядалі сябе як магчымы «каркас» будучыні бездзяржаўнага сацыялістычнага грамадства, а ўсеагульную захопную стачку лічылі найболей магутнай і дзейснай прыладай сацыяльнай рэвалюцыі.

Першая Сусветная вайна прывяла да расколу сіндыкалісцкіх прафсаюзаў на «абарончыя» і «інтэрнацыяналістычныя» крылы. Тым часам зараджаецца і распаўсюджваецца анарха-сіндыкалізм, які спалучыў у сабе рэвалюцыйна-сіндыкалісцкія і анархічныя элементы. У 1922-23 годзе быў узноўлены анарха-сіндыкалісцкі Інтэрнацыянал (Міжнародная Асацыяцыя Працаўнікоў), які абвясціў сябе прадаўжальнікам Першага Інтэрнацыяналу часоў Бакуніна і аб’яднаў у сабе іспанскую Нацыянальную канфедэрацыю працы (НКТ (CNT)), Італьянскі сіндыкальны Саюз (USI), амерыканскую арганізацыю «Індустрыяльныя працоўныя свету» (ІПС), французскі анарха-сіндыкалісцкі прафсаюз, аргентынскую ФОРА і іншыя драбнейшыя арганізацыі. Адным з найбуйнейшых тэарэтыкаў анарха-сіндыкалізму быў нямецкі рэвалюцыянер Рудольф Роккер. У гэтыя гады ў Італіі пры актыўным удзеле анарха-сіндыкалістаў адбываліся драматычныя падзеі: «чырвоны тыдзень» 1914 гады, калі ўся краіна была абхопленая страйкам, і захопы працоўнымі прадпрыемстваў Мілана і Турына ў 1920 годзе. Аднак усталяванне фашысцкай дыктатуры Мусаліні прывяло да разгрому анарха-сіндыкалісцкага руху ў Італіі.

Трэба адзначыць, што ў анарха-сіндыкалісцкіх прафсаюзах суседнічалі і часцяком проціборнічалі розныя анархічныя плыні: для адных анарха-сіндыкалізм быў толькі сродкам (сувязь з працоўнымі масамі, іх самаарганізацыя праз сіндыкаты і ўцягванне ў барацьбу праз страйкі), а анархічны камунізм у духу Крапоткіна — мэтай; іншыя ж анарха-сіндыкалісты працягвалі бакунінскую традыцыю «калектывізму», выступаючы за перадачу прадпрыемстваў ва ўласнасць працоўных калектываў і за прынцып размеркавання не па запатрабаваннях, а па працы. Нарэшце, для іспанскіх анархістаў характэрны шырокі «анархізм без эпітэтаў», які мірна спалучаў у сабе розныя адценні і плыні і які не прадвызначаў загадзя формаў будучага грамадства.

«Самым квітнеючым з сучасных анархічных рухаў» назваў напачатку стагоддзя аргентынскую арганізацыю ФОРА Макс Нетлаў. (36) Апроч велізарнай колькасці (якая часам дасягала 200 тысяч чалавек) і бескампраміснага радыкалізму ў дзеяннях, які раз-пораз прыводзіў ФОРА да арганізацыі маштабных дэманстрацыі і страйкаў, што перарасталі ў барыкадныя баі з паліцыяй, вельмі цікавая ідэалогія ФОРА.

Гэта арганізацыя адной з першых сярод анархістаў катэгарычна выступіла супраць не толькі капіталістычнага і этатысцкага сучаснага ладу, але і супраць індустрыялізму, які няўмольна аднаўляе ў грамадстве стаўлення іерархіі і канкурэнцыі. Марксісцкаму абагаўленню індустрыяльнага развіцця і «жалезных законаў» эканомікі вядучы тэарэтык ФОРА Эміліа Лопэс Аранга супрацьпаставіў «сцвярджэнне, паводле якога велізарнае значэнне мае працэс этычнага развіцця народаў». Людзі не з’яўляюцца толькі шрубкамі ў індустрыяльным механізме; нічога не перадвызначана; неабходна змагацца супраць «грамадства-фабрыкі», якое разбурае традыцыі супольнага самакіравання, калектывізму і салідарнасці і якое ператварае людзей у разрозненыя і атамізаваныя марыянеткі, у дэталі велізарнай машыны, заснаванай на іерархіі і канкурэнцыі.

Эміліа Лопэс Аранга пісаў у адной са сваіх артыкулаў у 1920-ыя гады: «Мы жадаем сказаць…, што можна разбурыць усю сацыяльную арганізацыю, знішчыць гістарычную дзяржаву, экспрапрыяваць буржуазію і ліквідаваць прыватную ўласнасць, але гэтыя змены не абавязкова будуць азначаць канчатковае падзенне капіталізму. Расія дае нам прыклад выжывання капіталістычнай арганізацыі пасля паразы буржуазіі… Вось чаму варта задаць пытанне: ці можна прыйсці да анархічнага камунізму праз капіталізм? Ніводны анархіст не будзе падтрымліваць такі абсурд. Каб распрацаваць у сучаснасці этычныя і эканамічныя асновы камуністычнага грамадства, неабходна, першым чынам, разбурыць у працаўнікоў дух і звычкі рабства, культ закона і павага да прадстаўнікоў прынцыпу аўтарытэту». (37)

Сляпой веры ў прагрэс і індустрыяльныя тэхналогіі ды растварэнню асобы ў масавых працэсах аргентынскія анархісты супрацьпастаўлялі індэтэрмінізм, вырашальную ролю ў гісторыі этычнага развіцця асобаў і народаў, бескампрамісную барацьбу не толькі з капіталам і ўладай, але таксама з марксізмам і індустрыялізмам. Дасягнуўшы велізарнага размаху ў першай чвэрці XX стагоддзя, ФОРА была разгромленая ў 1930-ыя гады.

Анархісты ў Вялікай Расійскай Рэвалюцыі 1917-1921 гадоў

У Расійскай рэвалюцыі 1917-1921 гг. анархісты не здолелі выступіць у якасці адной з вядучых грамадскіх сілаў — як у сілу малой колькасці, так і ідэйнай і арганізацыйнай раздробненасці — і апынуліся паміж молатам і кавадлам «белага» і «чырвонага» рухаў, паміж бальшавіцкай дыктатурай з яе надзвычайкамі, харчразвёрсткамі і «камісарадзяржаўем» і «белымі» рэжымамі з уласцівымі ім рэстаўрацыйна-аўтарытарнымі тэндэнцыямі. Частка анархістаў у выніку далучылася да бальшавікоў, бачачы ў іх сваіх таварышаў па рэвалюцыі (у іх ліку такія вядомыя людзі, як Чапаеў, Анатоль Жалезнякоў, які разагнаў устаноўчы збор, Зміцер Фурманаў і Рыгор Катоўскі). Тым не менш, анархісты ўпісалі ў грандыёзнае палатно Расійскай Рэвалюцыі некалькі яркіх старонак, пра якія тут неабходна ўзгадаць.

Цэнтрамі анархічнага руху падчас Рэвалюцыі былі спачатку Пецярбург і Кранштат, а затым Масква і Украіна (дзе дзейнічала Канфедэрацыя анархістаў Украіны «Звон», цесна злучаная з паўстанцкім войскам Н.І.Махно); нарэшце, моцны анархічны партызанскі рух існаваў у Сібіры. Паўстала некалькі анархісцкіх выдавецтваў; актыўна дзейнічала цэлая пляяда таленавітых і арыгінальных анархічных тэарэтыкаў, сярод якіх неабходна назваць Аляксея Баравога, Данііла Навамірскага, Усевалада Воліна, Рыгора Максімава і іншых.

Менавіта анархісты ў ліпені 1917 гады выступілі ініцыятарамі масавых дэманстрацыяў у Петраградзе, якія ледзь не прывялі да падзення Часовага ўраду. У Маскве, Петраградзе, Кранштаце і іншых гарадах існавалі шматлікія групы і федэрацыі анархістаў, выходзілі шматтысячным тыражом іх штодзённыя газеты; вялікім уплывам карысталіся анарха-сіндыкалісты ў шэрагу прафсаюзаў. Федэрацыя анархічных групаў Масквы ўзімку 1917-1918 гады захапіла некалькі дзясяткаў купецкіх асабнякоў, якія ператвараліся ў «Хаты Анархіі» — там уладкоўваліся клубы, лекторыі, бібліятэкі, друкарні, грунтаваліся атрады «Чорнай Гвардыі», якія налічвалі тры-чатыры тысячы байцоў. Разгарнулі шырокую агітацыйную дзейнасць анархічныя выдавецтвы і бурна растучыя моладзевыя анархісцкія арганізацыі і саюзы. Бальшавікі, якія да гэтага глядзелі на анархістаў пагардліва, як на часовых «спадарожнікаў», якія памыляюцца, адчулі пагрозу, зыходную ад анархічнага руху, усё больш падтрыманага масамі, і вырашылі перайсці ад саюзу да рэпрэсій у стаўленні да анархістаў. Нагоду для гэтага знайсці не складана — бо ў віры грамадзянскай вайны, нароўні з ідэйнымі анархістамі, у іх арганізацыі прыходзіла нямала паўугалоўнага элементу, які толькі прыкрываўся чорнымі сцягамі волі.

На падставе барацьбы з крымінальнікамі ў красавіку 1918 гады чэкісты і «чырвоныя» латышскія стралкі раптам ажыццявілі напад на Хаты Анархіі, здзейснілі масавыя арышты сярод анархістаў, закрыілі вялікую частку анархісцкай прэсы. Выкарыстаўшы стыхійныя анархічныя настроі масаў, бальшавікі зараз, дабраўшыся да ўлады, усё далей адыходзілі ад сваіх былых саюзнікаў у бок узнаўлення ў новым «псеўдарэвалюцыйным» абліччы ўсё таго ж старога расійскага самадзяржаўнага Левіяфана — са ўсеўладдзем службоўцаў і паліцыянтаў, бяспраўем асобы, звышэксплуатацыяй працаўнікоў, ваеннай павіннасцю і імперскай нацыянальнай і вонкавай палітыкай. У стаўленні ж да анархістаў новая ўлада абвясціла дэмагагічную пазіцыю: невялікай колькасці найбольш паслухмяных і лаяльных, так званых «савецкіх» анархістаў, да пары да часу дазвалялася весці паўлегальнае існаванне, мець сваіх прадстаўнікоў у Радах і прафсаюзах, адкрываць клубы; тады як большасць анархістаў чакалі растрэлы і засценках Усерасійскай надзвычайнай камісіі.

Змагаючыся супраць бальшавіцкай дыктатуры за першапачатковыя ідэалы Рэвалюцыі: перадачу зямлі сялянам, а фабрыкаў — працоўным (а не дзяржаве), стварэнне вольных беспартыйных Саветаў (не іерархічных органаў улады, але заснаваных на прынцыпе дэлегавання органаў народнага самакіравання), усеагульнае ўзбраенне народу і г.д., — анархісты яшчэ больш рашуча выступалі супраць «белай» контррэвалюцыі.

Найбольш яркім эпізодам грамадзянскай вайны ў Расіі, злучаным з анархічным рухам, вядома ж, была дзейнасць Паўстанцкага войска на чале з Нестарам Іванавічам Махно. (38) Пад кантролем гэтага войска ў 1918-21 гг. апынулася значная частка тэрыторыі Украіны. Зрэшты, на гэтую тэрыторыю па чарзе наступалі то нямецкія кайзераўскія войскі, то бальшавікі, то дзянікінцы, то ўрангелеўцы, то зноў бальшавікі. І з усімі імі махноўцам давялося весці зядлую барацьбу.

Досвед махноўскага руху паказаў, што тэрытарыяльнае войска, заснаванае на ўзбраенні насельніцтва, выбарнасці камандзіраў і свядомай, а не палачнай дысцыпліне, нашмат эфектыўнейшае (у абароне, вядома, а не ў нападзе!), чым рэгулярныя, сілком пазбіваныя «белыя» і «чырвоныя» часткі. (Між іншым, менавіта махноўцы, а зусім не будзёнаўцы, як сцвярджалі савецкія гісторыкі, вынайшлі знакамітую тачанку).

Шмат разоў тэрыторыя Гуляйпольскага раёна займалася захопнікамі, шмат разоў розныя начальнікі рапартавалі наверх пра тое, што з Махно скончана — але зноў паўстанцы выходзілі з лясоў — зямля гарэла пад нагамі бальшавікоў і белагвардзейцаў. А «бацька» Махно, адзінаццаць разоў паранены, якому некалькі разоў здрадзілі свае «саюзнікі»-бальшавікі, якія то ўзнагароджвалі яго — аднаго з першых — ордэнам Баявога Чырвонага Сцяга, то расстрэльвалі яго штаб і вераломна знішчалі яго конніцу, што ваявала разам з імі ў 1920 годзе супраць Урангеля і першай фарсавала Сіваш і ўварвалася ў Крым, «бацька» Махно зноў сыходзіў з пасткі і падымаў чорны сцяг паўстання. І насельніцтва падтрымлівала Махно, паколькі ён змагаўся не за «дыктатуру пралетарыята», не за рэстаўрацыю самадзяржаўя, не за ўладу якой-небудзь партыі ці нацыі над іншымі, а за тое, што здавалася тады натуральным людзям: за зямлю і волю, за народнае самакіраванне, заснаванае на федэрацыі беспартыйных Рад. І насуперак будучаму паклёпу пісьменнікаў і кінарэжысёраў, Махно не дапушчаў на сваёй тэрыторыі яўрэйскіх пагромаў (якія былі тады звычайнай справай на тэрыторыях, кантраляваных пятлюраўцамі ці грыгор’еўцамі), жорстка караў марадзёраў і, абапіраючыся на асноўную масу сялянства, быў суворы з панамі і кулакамі (ці ведаў ён, што пазней махноўшчына будзе названа «рухам кулацкай контррэвалюцыі»?). Сярод кашмару грамадзянскай вайны махноўскі раён быў адносна вольным месцам: у ім дазвалялася палітычная агітацыя ўсіх сацыялістычных партый і групаў: ад бальшавікоў да сацыялістаў-рэвалюцыянераў. (Анархісты з Канфедэрацыі анархістаў Украіны «Звон» актыўна займаліся асветніцкай, выдавецкай і прапагандысцкай дзейнасцю). Махноўскі раён быў і ці ледзь не самай «вольнай эканамічнай зонай», дзе існавалі розныя формы землекарыстання (зразумела, акрамя панскага): і камуны, і кааператывы, і прыватныя працоўныя сялянскія гаспадаркі (без выкарыстання працы парабкаў). Нікога не заганялі ў дзяржгас, у калгас ці, наадварот, у фермеры. Ва ўмовах поўнай эканамічнай блытаніны і дзяржаўнай манаполіі на ўсе прадукты — як у «белых», так і ў «чырвоных» — махноўцы спрабавалі (і небеспаспяхова) наладзіць просты тавараабмен з гарадамі цэнтру Расіі: абыходзячы кардоны загараджальных атрадаў, яны неаднаразова пасылалі працоўным свае сельгаспрадукты, а тыя, у сваю чаргу, адплочвалі прамысловымі таварамі.

Гуляйпольскі раён не толькі адбіваўся ад надыходзячых супернікаў, але і жыў, будаваў сваю сістэму самакіравання — не прыдуманую кабінетнымі тэарэтыкамі, а народжаную самім жыццём, творчасцю людзей. Савецкая сістэма паказала тут, што яна можа — нават у надзвычайных, ваенных умовах — звычайна працаваць і не быць пры гэтым шырмай для парткамаў, калі толькі яна не адрываецца ад месцаў, не ўтворыць адзінага бюракратычнага маналіта, а функцыянуе ў сваім першапачатковым выглядзе: у выглядзе збораў дэлегатаў, якія прымаюць рашэнні ў адпаведнасці з дадзенымі насельніцтвам указаннямі. Зразумела, гэта беспартыйная, вольная, распыленая, савецкая ўлада — усё яшчэ была Уладай, а не Анархіяй, але і гэта ўжо было велізарным крокам у бок Анархіі, самакіравання.

Махноўскі рух, які дасягнуў найвышэйшага размаху ў 1919-1920 гадах, паступова пайшоў на спад пасля аб’яўлення НЭПу. Сацыяльная база руху стала рэзка звужацца пасля таго, як бальшавікі скасавалі харчразвёрстку і дазволілі сялянам прадаваць лішкі хлебу на рынку. Рэшткі паўстанцкага войска былі раздушаныя будзёнаўскай конніцай у 1921 годзе. Махно з атрадам байцоў прадраўся ў Румынію, дзе і быў неадкладна арыштаваны як… бальшавіцкі агент. Затым пайшлі тулянні па румынскіх, польскіх, нямецкіх турмах і лагерах, галаднаватае жыццё ў Парыжы, дыскусіі з таварышамі ў спробах асэнсаваць досвед барацьбы. Памёр Нестар Іванавіч у 1934 годзе і пахаваны не могілкі Пёр-Лашэз непадалёк ад парыжскіх камунараў.

З махноўскім паўстанцкім рухам злучаная Арганізацыя анархістаў падполля, якая дзейнічала ўлетку-ўвосень 1919 гады ў Маскве. Яны выпускалі ўлёткі і газету «Анархія». Але больш за ўсё гэтая група ўславілася знакамітым выбухам маскоўскага гаркаму партыі бальшавікоў у Лявонцьеўскам завулку 25 верасня 1919 году, калі загінулі і былі параненыя шматлікія вядомыя бальшавіцкія дзеячы. Аднак неўзабаве анархісты падполля былі высачаныя чэкістамі і знішчаныя (акружаныя на сваёй базе на лецішчы ў падмаскоўным мястэчку Краскава, яны падарвалі дом разам з сабою).

Моцны ўплыў анархічных ідэяў і настрояў можна прасачыць і ў шматлікіх народных выступах апошняга этапу грамадзянскай вайны. Найболей гэта прыкметна на прыкладзе Кранштацкага паўстання ў сакавіку 1921 году. Паўсталыя маракі высунулі лозунг «трэцяй рэвалюцыі» (пасля лютаўскай і кастрычніцкай), ліквідацыі НК, стварэння савецкай улады, вольнай ад партыйных уплываў, волі палітычнай агітацыі для сацыялістаў і анархістаў. Іх лозунгі: «Улада Саветам, а не партыям!», «Саветы без Саўнаркама» і іншыя носяць шмат у чым анархічны характар. Аднак Кранштацкае паўстанне з’явілася апошнім трагічным акордам згасальнай Вялікай Рэвалюцыі і было патопленае ў крыві 18 сакавіка 1921 году — у 50-ыя ўгодкі Парыжскай камуны.

У 20-я гады дзейнасць анархістаў у СССР паступова знікае: частка з іх уступае ў УКП(б), іншыя рэпрэсуюцца. Да сярэдзіны 20-х гадоў існавала анарха-сіндыкалісцкае выдавецтва «Голас Працы», якое выпусціла ў свет вялікую колькасць анархісцкай літаратуры. Апошнім агменем легальнага анархізму ў СССР быў музей Крапоткіна і дзейны пры ім грамадскі крапоткінскі камітэт; аднак, у сярэдзіне 30-х гадоў крапоткінскі музей быў зачынены, а анархічны рух у Расіі на паўстагоддзя знішчана. Толькі ў сярэдзіне 1980-х гадоў на хвалі «перабудовы» зноў пачнецца яго павольнае адраджэнне.

Анархісты і грамадзянская вайна ў Іспаніі 1936-1939 гг.

У 1920-30-я гады ў шматлікіх краінах Еўропы ўсталяваліся таталітарныя рэжымы, якія гвалтоўна знішчылі, загналі ў глыбокае падполле і эміграцыю анархічны рух. Так было ў Расіі, Нямеччыне, Італіі. Аднак краінай з найболей магутным анархічным рухам, які мае шматгадовыя традыцыямі, заставалася Іспанія. Бесперапынная цягам сямідзесяці гадоў агітацыя іспанскіх анархістаў, чарада арганізаваных імі паўстанняў і страйкаў, сетка анархічных школаў, магутныя прафсаюзы, якія абапіраюцца на супольную, калектывісцкую свядомасць працаўнікоў, — усё гэта зрабіла анархістаў Іспаніі вырашальнай сілай рэвалюцыйнага працэсу. Да 1930-х гадоў у анархісцкім прафсаюзе НКТ (Нацыянальнай канфедэрацыі працы) бралі ўдзел каля двух мільёнаў працоўных, а ў Федэрацыі Анархістаў Іберыі (ФАІ) — некалькі сотняў тысяч чалавек. У 1936 годзе кангрэс НКТ у Сарагосе прыняў праграму — «Канцэпцыя лібертарнага камунізму», — якая прадугледжвае пераход да грамадства, што ўяўляе сабой федэрацыю камунаў і сіндыкатаў, да грамадства без грошай, з дэцэнтралізаваным планаваннем эканомікі, з заменай рэгулярнага войска працоўнай міліцыяй.

Мяцеж у ліпені 1936 году генерала Франка і наступная за ім грамадзянская вайна падпіхнулі анархістаў да рашучых дзеянняў і далі ім магчымасць ажыццявіць найбуйнейшы ў XX стагоддзі анархісцкі сацыяльны эксперымент, як і па памерах, так і па радыкалізме далёка праўзыходзячы досвед махноўскага руху ва Украіне. (39)

Дазнаўшыся пра распачаты фракісцкі мяцеж, тысячы працоўных-анархістаў выйшлі на вуліцы іспанскіх гарадоў і далі адпор мяцежнікам. Барацьба з надыходзячым фашызмам перарасла ў антыфеадальныя і антыкапіталістычныя выступы: паўсюдна працоўнымі захопліваліся прадпрыемствы, сялянамі — панскія землі, ствараліся атрады народнай міліцыі. Пад кантролем НКТ апынулася найболей прамыслова развітая вобласць Іспаніі Каталонія (са сталіцай Барселонай) і сельскагаспадарчы Арагон. Былі сфармаваныя анархісцкія ўзброеныя фармаванні, якія ўзначаліў легендарны Буэнавентура Дуруці. Гэтыя атрады адправіліся на фронт — ваяваць з франкістамі.

Рэвалюцыя закранула літаральна ўсе сферы жыцця. Тым часам у Іспаніі была створана анарха-фемінісцкая арганізацыя «Мухерэс Лібрэс» («Вольныя жанчыны»), паставілая сваёй мэтай барацьбу з традыцыйным патрыярхацтвам іспанскага грамадства і ўцягванне жанчын у грамадскае, палітычнае і культурнае жыццё.

Сацыялізаваныя прамысловыя прадпрыемствы, захопленыя працоўнымі, функцыянавалі даволі эфектыўна: усе рашэнні прымаліся на сходах працоўных калектываў, была істотна падвышаная заработная плата, прыбыткі інвеставаліся ў культурныя праекты — на патрэбы адукацыі і культуры. (Дзякуючы гэтаму шматлікія працоўныя ўпершыню ў жыцці змаглі наведаць кіно ці тэатр).

Але найболей далёка зайшла сацыяльная рэвалюцыя ў вёсцы, асабліва ў Арагоне: сяляне на агульных зборах зрыналі мясцовую ўладу, абіралі рэвалюцыйныя камітэты, адбіралі зямлю ў паноў, стваралі кааператывы. Гэтыя кааператывы ці «калектывы», як яны зваліся, у адрозненне ад СССР, ствараліся знізу і добраахвотна — ахвотнікі маглі індывідуальна (без ужывання наёмнай працы) апрацоўваць зямлю. Ствараліся калектыўныя склады і крамы. Асобныя кааператывы аб’ядноўваліся ў федэрацыі. Гэты рух атрымаў шырокі размах: у Арагоне было створана 400 такіх калектываў, у Кастыліі — 300, у Каталоніі — 40. У Арагоне ў калектывах удзельнічала 400 тысяч чалавек (70% насельніцтва) і яны апрацоўвалі 60% усіх апрацоўваных земляў.

Абапіраючыся на векавыя супольныя традыцыі і на ідэі класікаў анархізму, калектывы дзейнічалі на прынцыпах самакіравання, адмаўленні іерархіі — усе найважнейшыя рашэнні прымаліся на зборах чальцоў калектываў. Арагонскія кааператывы дасягнулі вялікіх поспехаў у сельскай гаспадарцы: так у 1937 годзе ўраджай у Арагоне вырас на 20%, тады як у іншых рэгіёнах краіны ён істотна зменшыўся. Будаваліся хаты, лякарні, установы культуры.

Па меркаванні сучаснага даследніка А.Шубіна: «У выніку анархісцкіх сацыяльных пераўтварэнняў паўстаў новы сектар эканомікі, якасна адрозны як ад капіталістычнага, так і ад дзяржаўнага. Адметная рыса гэтага ўкладу — калектыўнае распараджэнне працаўнікоў сродкамі вытворчасці, уплывовыя структуры самакіравання і ўдзел працаўнікоў у прыняцці вытворчых рашэнняў. Анархісты і левыя сацыялісты зрабілі практычны крок да ліквідацыі адчужэння вытворцы ад сродкаў вытворчасці… Нягледзячы на ўсе цяжкасці, анархістам атрымалася стварыць адносна эфектыўна працуючую… сацыяльную сістэму (наколькі гэта было магчыма ва ўмовах грамадзянскай вайны)». (40)

Аднак гэты сацыяльны эксперымент быў гвалтоўна перапынены. На змену першапачатковаму, хоць і вельмі ўмоўнаму, «антыфашысцкаму адзінству», прыйшлі істотныя рознагалоссі і канфлікты паміж дзвюма галоўнымі сіламі рэспубліканскага лагера — анархістамі і кампартыяй Іспаніі. Цесна злучаная са сталінскім рэжымам, іспанская кампартыя ўзяла курс на цэнтралізацыю і мілітарызацыю грамадства, адмову ад сацыяльных пераўтварэнняў. Анархісцкая народная міліцыя здавалася камуністам шкоднай «партызаншчынай», а вытворчае самакіраванне на сацыялізаваных прадпрыемствах і стварэнне сельскагаспадарчых калектываў — небяспечнай альтэрнатывай прапанаванай камуністамі нацыяналізацыі і адзяржаўленню эканомікі. Камуністы разглядалі анархістаў як сваіх галоўных палітычных канкурэнтаў; анархісты, са свайго боку, улічваючы досвед расійскай рэвалюцыі, не давяралі сваім часовым саюзнікам па антыфашысцкай барацьбе. Абапіраючыся на ваенную дапамогу СССР, ІКП узяла курс на ўсталяванне кантролю над апаратам улады, войскам і сілавымі ведамствамі (куды актыўна ўкараняліся ваенныя адмыслоўцы і супрацоўнікі НКУС з Савецкага Саюзу), пачала «чыстку» інтэрбрыгад, прыбіраючы з іх нелаяльных Сталіну людзей. Пры гэтым парадаксальным чынам камуністы супрацоўнічалі з правымі сацыялістамі і лібераламі, тады як анархісты зблізіліся з левым крылом сацыялістаў на чале з Ларга Кабальера (які выступаў за стварэнне сіндыкалісцкага ўраду, які абапіраецца на падтрымку сацыялістычных і анархісцкіх прафсаюзаў). Сацыяльная рэвалюцыя, якая адбывалася знізу, пры актыўным удзеле анархістаў, і камуністычны курс на дыктатуру, узмацненне дзяржавы і ўмеранасць у сацыяльнай палітыцы, непазбежна павінны былі прывесці да сутыкнення супрацьстаялых сілаў усярэдзіне рэспубліканскага лагера.

Усталяваўшы кантроль над войскам і сілавымі структурамі, камуністы пачалі паляванне на дзеячаў апазіцыі, у першую чаргу — на анархістаў. У маі 1937 году камуністы справакавалі баі ў Барселоне, якія прывялі да раззбраення атрадаў анархістаў і да пачатку тэрору супраць НКТ і ФАІ, а ў жніўні 1938 году знятая з фронту танкавая брыгада камуністычнага генерала Лісцера абрынулася на арагонскія кааператывы. Арышты, смяротныя пакаранні, прымусовы роспуск калектываў, пачатыя камуністамі, давяршылі франкісты, якія ўступілі ў Арагон у сакавіку 1938 году. Пад націскам кампартыі калектывізаваныя прадпрыемствы Каталоніі і іншых рэгіёнаў былі нацыяналізаваныя.

Аднак перамога камуністаў над анархістамі аказалася піравай. Усе гэтыя падзеі перадвызначылі згубу іспанскай рэвалюцыі. Саслабленая ўнутранай барацьбой, рэспубліка не магла супрацьстаяць наступу франкісцкіх войскаў. Падзенне рэспублікі ў 1939 годзе і ўсталяванне дыктатуры генерала Франка прывяло да новых масавых рэпрэсіяў супраць анархістаў. Хоць партызанская барацьба анархістаў супраць фашызму працягвалася яшчэ цэлае дзесяцігоддзе, але руху быў нанесены смяротны ўдар.

1968 год і сучасны анархічны рух

Два дзесяцігоддзі, якія рушылі за канцом Другой Сусветнай вайны, азначалі глыбокі заняпад анархічнага руху ва ўсім свеце. Рэпрэсіі таталітарных рэжымаў, з аднаго боку, падвышэнне ўзроўня жыцця працаўнікоў у развітых краінах свету ў сярэдзіне XX стагоддзя, калі індустрыяльна-буржуазная цывілізацыя дасягнула свайго апагею і магла дазволіць сабе ўтрыманне «сацыяльных дзяржаў» — з іншага боку, — прыслабілі сілы анархістаў. На змену масавым анархісцкім прафсаюзам, шматтысячным арганізацыям, нярэдка ідучым на чале сацыяльных працэсаў, прыйшлі невялікія разрозненыя групы «ветэранаў» анархізму, якія спрабуюць асэнсаваць катастрафічны досвед рэвалюцыйных бураў першай паловы XX стагоддзя і выйсці з палітычнага гета. Тым часам рэпрэсіі працягваліся нават у самых «дэмакратычных» краінах.

Новы ўзлёт анархічнага руху звязаны з сусветнай рэвалюцыяй другой паловы 1960-х гадоў, калі на вуліцы Нью-Ёрка і Парыжу, Рыма і Берліна выйшла бунтарская студэнцкая і працоўная моладзь, якая патрабавала волі, пераадолення адчужэння і гуманізацыі грамадства, рэформы ўніверсітэтаў, спынення вайны ва В’етнаме, раўнапраўя чарнаскурых, рэальнага, а не фармальнага вызвалення жанчын, вытворчага самакіравання, ліквідацыі ядзернай зброі і эмансіпацыі ва ўсіх сферах паўсядзённага існавання… У гэтым пярэстым і неаднастайным руху, якія атрымалі назва «новыя левыя» (замест «старых» левых, якія абюракраціліся, — камуністаў і сацыял-дэмакратаў), анархісты занялі бачнае месца, нароўні з іншымі ідэйнымі плынямі.

На змену «старым» анархістам, пераважна арыентаваных на прафсаюзную барацьбу, прыйшоў новы, праанархічны рух «аўтаномаў», які і дагэтуль налічвае (асабліва ў Нямеччыне) дзясяткі тысяч актывістаў. Аўтаномы — гэта вельмі палітызаваная моладзевая субкультура са складанай і развітай інфраструктурай: камуны, сквоты (захопленыя для жылля і барацьбы будынкі), альтэрнатыўныя кавярні і кнігарні, культурна-інфармацыйныя цэнтры і клубы, шматлікія выданні, музычныя рок- і тэхна-групы ды іншыя творчыя калектывы, антыфашысцкія і фемінісцкія ініцыятывы, брыгады «стрытфайтэраў» (вулічных байцоў) і да т.п.

У апошнія гады на першамайскія дэманстрацыі нямецкія аўтаномы выводзяць штогод па 10-20 тысяч чалавек. Аўтаномы разгарнулі сапраўдную бескампрамісную барацьбу за так званую «дэкаланізацыю паўсядзённага жыцця» чалавека ў буржуазным грамадстве. Яны спрабуюць стварыць нейкую альтэрнатыву адчужанаму і рэпрэсіўнаму грамадству, вырашаючы ўсе пытанні калектыўна і кансэнсусам, паважаючы асобу і цураючыся ўсякага аўтарытарызму і іерархіі. Патрыярхату яны супрацьпастаўляюць рэальную і паўсядзённую роўнасць полаў, традыцыйным сямейным формам ячэечнага інтэрнату — камуны, іерархіі — самакіраванне, прапагандуючы і актыўна практыкуючы экалагізм, антымілітарызм і антыфашызм.

Аўтаномы найактыўнейшым чынам выступаюць у абарону нацыянальных і сэксуальных меншасцяў, пратэстуюць супраць імперыялістычных войнаў і палітыкі заходніх капіталістычных дзяржаваў. Калі трэба, то яны без маруджання ўступаюць у сапраўдныя вулічныя бітвы з паліцыяй ці неанацыстамі. У апошнія дзесяцігоддзі велізарны размах і вядомасць атрымалі арганізаваныя нямецкімі аўтаномамі кампаніі супраць атамнай энергетыкі ў Нямеччыне, у прыватнасці, супраць спробаў захавання ядзерных адкідаў у Гарлебене. Гэта сапраўды масавы, актыўны рух, змагарская альтэрнатыва для моладзі на Захадзе. Супраць аўтаномаў створаны нават адмысловыя падараздзелы паліцыі і выдадзеныя адмысловыя рэпрэсіўныя законы.

Аўтаномам-сквотэрам у некаторых гарадах належалі цэлыя кварталы будынкаў, адваяваныя ў гарадскіх уладаў і пераўтвораныя ў магутныя цэнтры лібертарнай (вольнай) культуры і палітыкі. Нароўні з маладым анархісцкім аўтаномным рухам, у цэлым шэрагу краінаў захоўваюцца традыцыйныя анарха-сіндыкалісцкія прафсаюзы і арганізацыі, з якіх найболей буйнымі з’яўляюцца Цэнтральная арганізацыя швецкіх працоўных (SAC) у Швецыі, НКТ і ВКТ у Іспаніі (у іх бяруць удзел дзясяткі тысяч чалавек).

У Іспаніі ж пасля смерці фашысцкага дыктатара Франка ў 1975 пачалося масавае адраджэнне анархізму. 500 тысячаў чалавек наведала першы постфранкісцкі сход легендарнага анарха-сіндыкалісцкага прафсаюзу НКТ. Вяртанне да сякой-такой дэмакратыі ў некаторых паўднёваамерыканскіх краінах у канцы 1970-х і 80-ых гг. таксама прывяло да росту анархічнага руху і там.

Нарэшце, у канцы 1980-х з’явіліся анархісты і ў рэспубліках СССР, якія былі цалкам знішчаныя сталіністамі напрыканцы 1920-х гг.

Сёння анархісцкі рух, вядома, усё яшчэ не такі моцны як спачатку, але арганізуе ўжо дзясяткі тысяч рэвалюцыянераў у шматлікіх краінах. У Іспаніі, Францыі, Швецыі і Італіі існуюць лібертарныя прафсаюзы, у якіх бяруць удзел дзясяткі тысяч працаўнікоў. У большасці іншых еўрапейскіх краінаў маецца некалькі тысяч актыўных анархістаў. З’явіліся групы анархістаў і ў тых краінах, у якіх іх ніколі не было, напрыклад, у Нігерыі, Турцыі, Ліване, Бангладэшы. У шырокім маштабе адрадзілася анарха-рух у Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыцы. Кантактны ліст, распаўсюджаны Венесуэльскай групай анархістаў Corrio ўключае спісы больш за 100 арганізацыяў у кожнай краіне.

Павольна адраджэнне анархізму ідзе ў Паўночнай Амерыцы, але і там лібертарныя арганізацыі адчуваюць істотны рост сваіх шэрагаў. З кожным годам больш людзей становяцца пад рэвалюцыйныя сцягі анархізму.

Ва ўсім свеце існуюць шматлікія анархісцкія выданні, даследчыя цэнтры, бібліятэкі. У ліку найболей вядомых сучасных тэарэтыкаў анархізму варта назваць амерыканскіх мысляроў Ноама Чомскі (выбітнага лінгвіста і палітолага), Мюрэя Букчына (аўтара цікавай канцэпцыі экаанархізма, «сацыяльнай экалогіі»), Джона Зерзана (ідэйнага натхніцеля антытэхналагічнага кірунку ў анархізме), Боба Блэка (тэарэтыка парадаксальнай «адмовы ад працы»), а таксама блізкага да анархізму выбітнага французскага філосафа, тэарэтыка аўтанамізму і экасацыялізму Андрэ Горца.

Усяму свету вядомыя фантастычныя раманы амерыканскай пісьменніцы Урсулы Ле Гуін, адзін з якіх — «Бяздольныя» — з’яўляецца выдатным прыкладам сучаснай анархісцкай літаратурнай утопіі. Адным словам, сёння анархізм не з’яўляецца музейным экспанатам, як шматлікім неспрактыкаваным чытачам можа здацца. Яго тэорыя і практыка яшчэ паслужыць будучыні чалавечай цывілізацыі.

Час анархізму толькі пачынаецца. Вам так не здаецца?

Заўвагі

1. Бакунин М.А. Философия, социология, политика. М., 1989, с.42.
2. Прудон П.Ж. Что такое собственность. М., 1998, с.190.
3. Там же, с.201.
4. Прудон П.Ж. Французская демократия. СПб., 1867, с.378.
5. Там же, с.15.
6. Цит. по: Кропоткин П.А, Хлеб и Воля. Современная наука и Анархия. М., 1990, с.391.
7. Прудон П.Ж. Французская демократия. СПб., 1867, с.169.
8. Цит. по: Гильом Дж. Анархия по Прудону. Киев, 1907, с.106.

9. Цит. по: – там же, с.83.
10. Прудон П.Ж. Французская демократия. СПб., 1867, с.69.
11. Там же, с.82.
12. Цит. по: Эльцбахер П. Анархизм. Берлин, 1922, сс.51,52, 56.
13. Неттлау М. Очерки по истории анархических идей. Детройт, 1991, с.70.
14. Блок А.А. Михаил Александрович Бакунин.//Блок Александр. Собрание сочинений в шести томах. Т.4., Л., 1982, сс.17-20.
15. Бакунин М.А. Исповедь.//Дюкло Ж. Бакунин и Маркс. Тень и свет. М., 1975, с.393.
16. Кропоткин П.А. Записки революционера. М., 1988, с.277.

17. Бакунин М.А. Философия, социология, политика. М., 1989, с.92-93.
18. Михаил Александрович Бакунин. Избранные философские сочинения и письма. М., 1987, с.464.
19. Бакунин М.А. Философия, социология, политика. М., 1989, сс.88-89.
20. Там же, с.136.
21. Кропоткин П.А. Записки революционера. М., 1988, с.373.
22. Карелин А. Жизнь и деятельность Михаила Александровича Бакунина. М., 1919, с.42.
23. Цит. по: Пирумова Н.М. Петр Алексеевич Кропоткин. М., 1972, с.192.
24. Цит. по: Маркин В.А. Петр Кропоткин. Иркутск, 1992, с.285-286.
25. Бердяев Н.А. Русская идея. Основные проблемы русской мысли XIX века и начала XX века.//О России и русской философской культуре. Философы русского послеоктябрьского зарубежья. М., 1990, с.175.

26. Кропоткин П.А. Хлеб и Воля. Современная наука и Анархия. М., 1990, с.452.
27. Там же, с.246.
28. Неттлау М. Очерки по истории анархических идей. Детройт, 1991, с117.
29. Там же.
30. Кропоткин П.А. Век ожидания (сб. статей). М., 1925, с.57.
31. Там же, с.111.
32. Кропоткин П.А. Поля, фабрики и мастерские. Промышленность, соединенная с земледелием, и умственный труд с ручным. Пб.-М., 1921, сс.13-14.
33. Кропоткин П.А. Хлеб и Воля. Современная наука и Анархия. М., 1990, с.464.
34. Там же, с.453.

35. Неттлау М. Очерки по истории анархических идей. Детройт, 1991, с.125.
36. Там же, с.138.
37. Э.Л.Аранго. Из статьи: «Доктрина и тактика»//Наперекор, №8, 1998, с.47.
38. См. подробнее о махновском движении: Н.Махно. Воспоминания. М., 1992, П.Аршинов. История махновского движения (1918-1921). Запорожье, 1995, Шубин А. Анархистский социальный эксперимент. Украина и Испания 1917-1939. М., 1998, Голованов В. Тачанки с юга. Запорожье, 1998.
39. Об участии анархистов в испанской революции см.: Шубин А. Анархистский социальный эксперимент. Украина и Испания 1917-1939. М., 1998 и Дамье В. Испанская революция и коммуны Арагона.//Наперекор, №9, 1999. 40. Шубин А. Ук. соч., сс.227,229.

Крыніца: Часопіс”Volnasć” Пётр Рабаў. стр. 4-44