Талстоўства было арганізаваным грамадскім рухам, які аб’ядноўваў людзей вакол духоўна-этычных каштоўнасцяў, заснаваных на вучэнні Л.Н.Талстоя. Яно паўстала ў 80-х гадах XIX стагоддзя і ўжо да пачатку XX стагоддзя распаўсюдзілася з Цэнтральнай Расіі да Сібіры і Каўказу. Прыхільнікі гэтага вучэння вызнавалі негвалтоўны бездзяржаўны лад жыцця, земляробчую працу, раўнапраўе, волю перакананняў і веранняў.
Талстой і талстоўства
Ідэалагічна талстоўства было, без сумневу, у апазіцыі да дзяржаўнай улады і было духоўным пратэстам супраць узаконеных гэтай уладай гвалтоўных формаў жыцця. Афіцыйныя ўлады бачылі ў ім сур’ёзную пагрозу асновам дзяржавы і царквы. Калі ўлічваць каласальны маральны і духоўны аўтарытэт Талстоя, то пагрозу духоўнага перавароту, духоўнай рэвалюцыі нельга лічыць перабольшанай. У канцы дзевяностых гадоў XIX стагоддзя ўрад распачаў масавыя нападкі на Талстоя, яго вучэнне і паслядоўнікаў гэтага вучэння. Са старонак масавага друку не сыходзілі дыскусіі. З рэзкай крытыкай вучэння Талстоя выступалі навукоўцы духоўнай акадэміі Гусеў, Воўкаў, Арфана. У судзе прайшлі першыя судовыя працэсы над прыхільнікамі талстоўскага вучэння.
У 1897 годзе афіцыйная царква, прызнаючы ідэалогію вучэння Талстоя варожай Царкоўным і Дзяржаўным установам, аб’яўляе місіянерскім з’ездам у Казані талстоўства як секту. У 1901 годзе Талстой быў адлучаны ад Царквы. Захаваліся сведчанні задумаў дзяржаўнай бюракратыі пра ізаляцыю Талстоя ў Суздальскі манастыр. Толькі заступніцтва графіні А.А.Талстой перад дзяржаўцам Аляксандрам і яго «нежаданне рабіць з Талстоя пакутніка» змяніла гэтыя намеры.
Талстой неадназначна ставіўся да талстоўскага руху. З аднаго боку ён зацікаўлена сачыў і ўсяляк спрыяў ягонаму развіццю: вядомыя шырокая гуманітарная дзейнасць пісьменніка, яго дапамога духаборчым грамадам, абарона правоў чалавека, волі сумлення і волі слова. З іншага — Талстой ўвесь час падкрэсліваў сваю асабістую недатычнасць да якога-небудзь аб’яднання, злучанаму з яго вучэннем: «Казаць пра талстоўства, шукаць майго кіраўніцтва, пытаць майго вырашэння пытанняў — вялікая і грубіянская памылка». Гэтыя прызнанні, зробленыя мімаходам у дзённіках і лістах, мелі для Талстоя прынцыповае значэнне: «Ніякага майго вучэння не было і няма, ёсць адно вечнае, усеагульнае, сусветнае, праўдзівае для мяне, для нас, асабліва ясна выяўленае ў Евангеллях. Вучэнне гэта заклікае чалавека да прызнання сваёй сыноўскасці да Бога». Пісьменнік лічыў сябе сябрам вялікага «Божага грамадства», да якога датычныя ўсе людзі на зямлі, і галоўная мэта якога — сусветнае яднанне чалавецтва на аснове любові і розуму. Служыць свету можна толькі знаходзячыся ў стане пастаяннага духоўнага ўдасканалення. «Сутнасць жа новага жыцця павінна складацца ў памкненні да яднання з іншымі людзьмі (пераважна з людзьмі) і Богам, да яднання, што праяўляецца ў любові. На выхаванне, утрыманне ў сабе, павелічэнне, прывучэнне сябе да гэтае любові павінны быць накіраваныя ўсе-ўсе сілы». У апошнія гады жыцця Талстой вялікую ўвагу надаваў «вонкавым формам жыцця», якія арганізуюць чалавека ў яго ўнутранай духоўнай працы, у пошуках яднання. Адмаўляючы дзяржаву як форму гвалтоўнага жыццёвага ўкладу, пры якім не існуе ўмоваў усеагульнага яднання на аснове любові, Талстой крытыкаваў капіталізм як форму сацыяльнага ладу, заснаваную на эканамічным прымусе. Капіталізм, як і любы іншы грамадскі лад, заснаваны на гвалце, і таму не мае маральнага права на існаванне. Разважаючы пра магчымасць пераходу ад капіталістычнай да сацыялістычнай формы грамадскага ладу, Талстой пісаў у дзённіку: «Мабыць і прывядзе (капіталізм да сацыялізму – Е.М.), але толькі да гвалтоўнага. Трэба, каб людзі працавалі вольна, разам. Вывучыліся працаваць адно для аднаго, а капіталізм не вучыць іх гэтаму, наадварот, вучыць іх зайздрасці, прагнасці, эгаізму, і таму з гвалтоўных зносінаў праз капіталізм можа палепшыцца матэрыяльнае становішча працоўных, але ніяк не можа ўсталявацца іх дастатак».
Адзінай формай сумеснага жыцця, якая не душыць чалавека і не правакуе яго на гвалт, лічыў Талстой, ёсць супольня. Сацыялізм Талстоя адрозніваўся ад заходнееўрапейскага, у прыватнасці, у яго марксісцкім варыянце. Праграма талстоўскага сацыялізму засноўвалася на хрысціянстве, які мае своеасаблівую духоўную інтэрпрэтацыю. Яе галоўная асаблівасць складалася ў катэгарычным адмаўленні ўсялякага гвалту і арыентацыі на «мірнае, працавітае земляробчае жыццё», «вызваленне ад усялякай чалавечай улады», узаемная павага, «самаадрачэнне, пакора і любоў да ўсіх людзей і да ўсіх істотаў».
Па сутнасці гэтыя тэзы вучэння Талстоя паслужылі крыніцай талстоўскага руху і вызначылі яго сацыяльную і духоўную скіраванасць. У гэтым руху можна вылучыць тры этапу развіцця:
I этап (80-я гг. XIX ст. – 1914 г.) фармаванне ідэалогіі талстоўства і шырокага грамадскага руху, арганізацыя прапагандысцкіх і асветніцкіх цэнтраў;
II этап (1914 – 1921 гг.) уздым талстоўскага грамадскага руху, развіццё самастойных земляробчых камунаў, гуманітарна-асветніцкая, праваабарончая і пацыфісцкая дзейнасць талстоўцаў;
III этап (1921 – 1938 гг.) далейшае развіццё земляробчых камунаў (20-е гады), негвалтоўная барацьба талстоўцаў-камунараў за адстойванне сваіх перакананняў і ладу жыцця (30-е гады).
Камуны
Масавае стварэнне земляробчых камунаў пачалося пасля Лютаўскай рэвалюцыі, якая паклала пачатак лібералізацыі і дэмакратычным пераўтварэнням грамадства. Камуны паўсталі ў розных губернях Расіі: Маскоўскай, Тульскай, Арлоўскай, Палтаўскай, у Крыме, Екацярынадарскім краі; асобная камуна была ўтвораная ў Алма-Аце, камуна «Цвярозае жыццё» – у Маскве.
Камуны ствараліся па прынцыпе ідэйнай прыхільнасці да вучэння Л.М.Талстоя. Па прызнанні талстоўца Б.В.Мазурына талстоўцы «не былі ні партыяй, ні сектай. Яны не жадалі і не маглі гэтага рабіць па саміх ідэях Талстоя, якія адмаўлялі фальшывыя палітычныя вучэнні ды рэлігійную штампоўку і закасцянелыя, застылыя ў дагматызме цэрквы і секты». Асновай практыкі талстоўцаў была ідэя нягвалту. Гэта «ўнутранае стаўленне да жыцця, да ўсяго свету і да сябе выяўлялася не ў абрадах і культах, а ў стаўленні да жыцця, у паводзінах, якія выцякалі з разумення жыцця: адмова ад зброі, вегетарыянства, цвярозасць, сумленнасць». Гэта давала магчымасць успрымаць жыццё не як нейкую зададзенасць, запраграмаванасць, падпарадкаванасць вызначаным аўтарытэтам, а як «вольнае прыняцце таго разумення і таго шляху жыцця, якое так моцна і так яскрава выказаў Л.М.Талстой».
Вялікае значэнне ў справе стварэння талстоўскіх камунаў мелі талстоўскія асветніцкія і прапагандысцкія цэнтры ў буйных гарадах Расіі, якія ўзначальваліся Чартковым, Гарбуновым-Пасадавым, Гусевым, Апосталавым і іншымі сябрамі, паплечнікамі і паслядоўнікамі Л.М.Талстоя. Яны аказвалі вялікі ідэалагічны ўплыў на арганізацыю і фармаванне талстоўскага руху ў земляробстве. Яны садзейнічалі камунам палітычна пры ўзнікненні канфліктаў з мясцовымі ўладамі дзякуючы падтрымцы буйных дзяржаўных дзеячаў, у тым ліку і савецкіх.
Звычайна камуны ўзнікалі з групаў аднадумцаў Талстоя, якія аб’ядноўваліся і што прыводзілі ў іх свае сем’і. У іх уваходзілі людзі з самых розных сацыяльных пластоў. Тут знаходзілі сабе месца і былы «пан», які зразумеў увесь сорам свайго мінулага жыцця, і забіты патрэбай, прыціснуты царквой мужык, і студэнт, які падыходзіў да дыплома, і салдат, што абвашывеў і ледзь не загінуў у акопах сусветнай вайны, і працоўны зброевага заводу, і следчы, які пад уплывам ідэяў Талстоя кінуў палітычную дзейнасць і ўзяўся за плуг. Талстоўскія земляробчыя камуны ствараліся і існавалі як самастойныя гаспадарчыя аб’яднанні, духоўным стрыжнем якіх было вучэнне Л.М.Талстоя. Вакол гэтага вучэння аб’ядноўваліся і жылі побач сектанты-малёванцы, суботнікі, адвентысты, баптысты, дабралюбаўцы і нашчадкавыя інтэлігенты, такія як браты Цюрка, сёстры Страхавы, нашчадкавыя сяляне – Д.Е.Маргачоў, Г.Гурын, разначынец Б.В.Мазурын. У іх уваходзілі людзі розных нацыянальнасцяў. У камунах было шмат моладзі. Яны стваралі ў іх сям’і, абзаводзіліся дзецьмі; у камунах як правіла было шмат дзяцей.
Галоўнае правіла, якое дае любому чалавеку магчымасць пражываць і працаваць у талстоўскай камуне было замацаванае ў статуце камуны — афіцыйна зарэгістраваным дакуменце, які даваў магчымасць камуне існаваць як юрыдычнай асобе. Гэта правіла абвяшчала: «Сябрамі камуны могуць быць працаўнікі, якія дасяглі 18-гадовага ўзросту, якія займаюцца альбо прыступаюць да занятку сельскай гаспадаркай ці злучанай з ёй здабычай, якія падзяляюць погляды Л.М.Талстоя, якія адмаўляюць усялякае забойства не толькі чалавека, але і жывёлы, а таксама адмаўляюць ужыванне дурманаў: гарэлкі, тытуню і іншага, а гэтак жа мяса».
Такім чынам, талстоўскія земляробчыя камуны — гэта не выпадковыя аб’яднанні. Прызнаныя дзяржавай як гаспадарча і юрыдычна суверэнныя арганізацыі, яны існавалі на бездзяржаўнай аснове ў поўнай згодзе з духам талстоўскага вучэння, адмаўляючы ўсялякі гвалт, у тым ліку і дзяржаўны (вайсковую павіннасць, дзяржаўныя падаткі і іншае). І досвед талстоўскіх земляробчых камунаў, якія здолелі ўжыцца з савецкім рэжымам і выжыць, фактычна бесканфліктна суіснуючы з ім, выключна цікавы.
Гаспадарчую аснову камунаў складала земляробства. Зямля, жыллё, праца былі абагуленыя. Фінансавыя сродкі камунаў складаліся з унёскаў іх чальцоў, а таксама з прыбыткаў ад гаспадарчых удзелаў, пазыкаў і гэтак далей.
Вышэйшым органам камуны лічыўся агульны збор, які разглядаў усе ключавыя пытанні аб арганізацыі і жыцці камуны. Выканаўчым органам камуны з’яўлялася Рада Камуны, якая абіралася на агульным зборы тэрмінам на 1 год, колькасцю не меней за 5 чалавек. Рада была абавязаная весці справы з дзяржаўнымі арганізацыямі, прыватнымі асобамі, складаць дамовы, угоды і падобнае, адказваючы за ўсе страты камуны, калі яны былі панесеныя па яе віне. Рада размяркоўвала сяброў камуны на працы, давала справаздачы пра становішча справаў камуны, вызначала гаспадарчыя планы.
Асаблівасцю камунаў было тое, што ўсе працы выконваліся працай яе сяброў. Наёмная праца была недапушчальны. Выключэнне складалі толькі тэрміновыя гаспадарчыя працы. Фізічная праца была абавязковы, ад яго не мог адмовіцца ніводны сябар камуны. Вызваленне ад працы дапушчалася толькі па пастанове агульнага збору (па інваліднасці, цяжарнасці ці хваробы). Праца ў камуне аплачваўся грашыма. Крытэрам аплаты была колькасць працадзён. Утрыманне дзяцей, чальцоў камуны, медыцынскай дапамогі, адукацыі, культуры налічалася з агульных прыбыткаў. У выпадку ліквідацыі камуны чальцам вярталіся іх паі і ўнёскі, а лёс агульнага непадзельнага капіталу вырашалася агульным зборам.
Галоўнай умовай земляробчай працы, яе духоўнай усталёўкай было працаваць сумленна, без шаленства, а з любоўю і жаданнем, з перакананнем, што фізічная праца не толькі дае карысць іншым, але і аздараўленчая для цела і розуму, што фізічная праца — гэта неабходная ўмова, закон прыроды для кожнага чалавека.
Не дзіўна, што прадукцыйнасць працы ў камунах была высокай. Нават у талацэ ручнікоў, прыхільнікаў ручнога земляробства. Ручнікі ўручную, а некаторыя нават не выкарыстоўваючы прыладаў працы, тыпу рыдлёвак ці матык, апрацоўвалі па 5-7 гектараў збожжавых і агароднінных культур, атрымліваючы 8-10 пудоў пшаніцы з кожнага гектара. Ручнікі прынцыпова не выкарыстоўвалі працоўную сілу жывёлаў, лічачы іх выкарыстанне ў вытворчасці разнавіднасцю эксплуатацыі і гвалту. Па гэтым чынніку яны не толькі не ўжывалі ў ежу мяса жывёлаў, але і адмаўляліся ад яйкаў, малака, не насілі ваўняных і скураных вырабаў. Досвед ручнога земляробства, нягледзячы на зразумелыя цяжкасці, тым не менш меў уражлівыя вынікі .
Хоць камуны ствараліся «на голым месцы», паступова дзякуючы запалу, ініцыятыве, беззапаветнай працы камунараў ператвараліся ў дужыя гаспадаркі. Прадукцыя камунаў мела неабмежаваны попыт, бо галоўным чынам гаспадаркі камунараў мелі агародніцкую і жывёлагадоўчую скіраванасць. Камунары забяспечвалі малаком лякарні, дзіцячыя ўстановы, бязвыплатна аддавалі малако самотным жанчынам і старым, якія жылі ў найбліжэйшых вёсках. Мясцовае насельніцтва спагадліва ставілася да камунараў, людзі прыходзілі да іх за радай, часта куплялі харч, жывёлаў ды іншае.
У камунах былі яслі, бібліятэка, свой аркестр, недзяржаўная школа, заснаваная на прынцыпах нягвалту і любові. Так што няслушна бачыць у талстоўскіх земляробчых камунах секту, адгароджаную ад іншых людзей уласным светапоглядам, ладам жыцця і побыту. Камунары імкнуліся «злучыцца з усімі людзьмі»: «Мы, — пісаў адзін з камунараў, — не прыхільнікі манастыроў сыходу з жыцця з усім яго злом і дабром, пакутамі і радасцю. Менавіта сярод струменя жыцця павінны мы імкнуцца быць лепш, быць людзьмі, так што не лепшыя ўмовы ўдасканалення прыцягваюць нас у камуну».
Камуна па сваіх эканамічных прынцыпах і адпаведнай структуры кіравання ўяўляла сабою грамадскую гаспадарку, заснаваную на прынцыпах роўнасці, роўнага размеркавання працы, якое падпарадкоўваецца сістэме планавага гаспадарання.
Практычнае ажыццяўленне ідэй Л.Н.Талстоя было галоўным духоўным фактарам аб’яднання людзей у талстоўскія земляробчыя камуны. Камунары вызнавалі памяркоўнасць і клопат у стаўленні адзін да аднаго: «…нікога не душыць і не перад кім не поўзаць, казаць адкрыта праўду і паступаць так, як жадаеш, з той толькі абавязковай умовай, каб не пашкодзіць іншаму, жыць радасна, без узлавання і без ніякага страху». Негвалтоўнае стаўленне да ўсяго жывога абумоўлівала і лад жыцця талстоўцаў-камунараў: яны былі строгімі вегетарыянцамі, не ўжывалі тытуню і спіртных напояў, не лаяліся. У талстоўскіх камунах не было замкаў, дзверы былі адкрыты любому чалавеку, сілкаванне – агульнае і бясплатнае. Адмысловае светаадчуванне жыццёвай поўнасці і шчасці праймала ўсе бакі быцця камуны:
Не мир хорош, а хороша
Порой в тебе твоя душа,
И не гармония природы
Звучит среди лесов и вод,
А сердце в чистый миг свободы
Само в груди твоей поёт.
Неўдзел
Адносіны камунараў з дзяржаўнай уладай і ўрадавымі службоўцамі былі няпростымі. Камуны спрабавалі суіснаваць з дзяржавай такім чынам, каб не парушаць дзяржаўных законаў і ў той жа час жыць паводле сваіх прынцыпаў. Такое мірнае суіснаванне апынулася магчымым датуль, пакуль сельская гаспадарка Расіі, спустошаная рэвалюцыяй, грамадзянскай вайной, нацыяналізацыяй і пераразмеркаваннем земляў не магла даваць досыць прадукцыі. Да таго ж у 1917-1927 гг. савецкая ўлада яшчэ захоўвала элементы дэмакратычнасці і дапушчала некаторы плюралізм у формах гаспадарчага і культурнага жыцця. Менавіта ў гэты перыяд талстоўскі земляробчы рух дасягнуў найвялікага росквіту і карыстаўся адноснай воляй.
Калектывізацыя сялян, якая абвалілася ў канцы дваццатых гадоў, ліквідавала камуны юрыдычна, перадаўшы іх гаспадаркі ва ўласнасць калгасаў. Па розных штучных прычынах (адсутнасць дзяржаўнага крэдытавання, гаспадарчае паслабленне і інш.) камуны распускаліся. Дзяржаўныя службоўцы прапанавалі камунарам пераходзіць у калгасы, нават узначальваць іх. Аднак, гэтыя прапановы не знаходзілі адказу ў сілу прынцыповых разыходжанняў камунараў і ўлады па пытанні пра правядзенне дзяржаўнай калектывізацыі, якая па істоце мела гвалтоўны прымусовы характар. Паказальны ў гэтым плане адказ талстоўца Б.В.Мазурына старшыне Кунцаўскаго райвыканкама Марозаву на яго прапанову ўзначаліць калгас: «Так, мы за калектыўную працу, але за добраахвотна калектыўны па свядомасці, а не супраць свайго жадання. Да таго ж, у нас уклад жыцця адрозны ад іх укладу ў стаўленні да сілкавання, віна, лаянкі, прызнанні царквы, яе святаў і ўсялякіх абраднасцяў. Мы жылі дагэтуль камунай і далей думаем жыць так, але злівацца ў адзін калектыў, а тым больш кіраваць гэтай справай мы не будзем. Нічога з гэтага не выйдзе. Што да нашага досведу, то мы ахвотна будзем дзяляцца з тымі, каму гэта будзе трэба».
З іншага боку, сам факт самастойнага існавання камунаў даказваў магчымасць недзяржаўнай формы арганізацыі гаспадаркі. Прыклад сялянскага земляробчага сацыялізму не ўкладваўся ў агульную канцэпцыю дзяржаўнай калектывізацыі, тым больш, што камунары, зыходзячы з пазіцыі прынцыповага нягвалту, адмаўляліся плаціць дзяржаўныя падаткі, несці вайсковую павіннасць, выконваць гаспадарчыя прызначэнні, звязаныя з забеспячэннем войска.
Камунары, якія не жадалі здраджваць сваім прынцыпам, перасяляліся ў іншыя месцы. Шматлікія камуны, як, напрыклад, камуна «Сусветнае братэрства», проста разганяліся, а іх сябры падпадалі пад арышты і высыланне. Вядомыя судовыя працэсы над талстоўцамі, якія адмовіліся ад выканання дзяржаўнай і вайсковай павіннасці. Аднак, калі ў 20-я гады была магчымасць іх вызвалення проста з залы суда, то ў 30-я і 40-я гады камунараў або расстрэльвалі, або высылалі ў лагеры без суда і следства. Не лічачы для сябе магчымым падпарадкоўвацца дзяржаве, талстоўцы рашуча адмаўляліся ад удзелу ў дзяржаўных выбарах. Захаваліся наступныя пратакольныя запісы агульнага збору камунараў: «Мы, быўшы аднадумцамі Льва Талстоя, адмаўляем гвалт і лад грамадскага жыцця людзей шляхам гвалту дзяржаўнай улады і таму падпарадкоўвацца і выконваць тое, што ад нас патрабуюць, не супярэчнае нашаму сумленню, мы яшчэ можам, але самі браць удзел у арганізацыі гэтага гвалту мы не можам». Па сведчанні Д.Е.Маргачова, толькі ў камуне «Жыццё і праца» з 1936 па 1940 гады было арыштавана і асуджана 65 чалавек, з 1941 па 1945 год за адмову насіць зброю асуджана больш за сто чалавек. Вялікая частка з іх была знішчаная.
Талстоўцы былі прынцыповымі і бескампраміснымі паслядоўнікамі непраціўлення злу гвалтам. Услед за Талстым яны лічылі немагчымым удзельнічаць у гвалце і імкнуліся выконваць негвалтоўныя дзеянні паўсюдна. Так, у 1931-1932 гг. пачаўся эканамічны ціск уладаў на сібірскую камуну «Жыццё і праца». Талстоўцам давалі непасільныя сельскагаспадарчыя заданні. Калі яны іх не выконвалі, то прыязджалі прадстаўнікі ўлады і адбіралі львіную дзель ураджая ці ўкосу сена. Натуральна, правакаваўся канфлікт, які не ўзнікаў дзякуючы прынцыпу талстоўцаў: «не раздзьмуваць зла», не азлабляцца, «не ўставаць на шлях узаемнай злосці» У восьмым выпуску часопіса «Праўдзівая воля» за 1921 г. апублікаваны эпізод з жыцця талстоўцаў с. Раёўка Орскага павету Арэнбургскай губерні. Тамтэйшыя сяляне былі прынцыповымі паслядоўнікамі нягвалту. Зыходзячы з гэтага прынцыпу, яны адмовіліся абраць органы кіравання ў сваім сяле. Падчас паўстання ў 20-х гадах паўстанцы заклікалі раёўцев далучыцца да іх, ад чаго сяляне адмовіліся. Разам з тым, калі вакол забівалі прадстаўнікоў улады, у гэтай вёсцы пражывалі салдаты харчатраду, а калі паўстанцы запатрабавалі выдаць іх, сяляне ім адмовілі. У іншых выпадках негвалтоўныя дзеянні талстоўцаў, якія выказвалі пратэст дзеянням улад, дэманстраваўся ў актах грамадзянскага непадпарадкавання. Напрыклад, талстоўцы адмаўляліся ісці ў суд ці ў турму наступным чынам: яны клаліся на зямлю і не рухаліся. Так што і арыштаваных іх даводзілася несці ў суд на руках. Яны ўладкоўвалі галадоўлі, жадаючы паказаць абсурднасць і відавочную зададзенасць абвінавачвання, маўчалі, адмаўляючыся адказваць на допытах, не адказвалі на пытанні і падчас суду.
«Жыццё па сумленні», падначаленне сваіх дзеянняў маральным нормам і правілам значылі для талстоўцаў больш, чым матэрыяльны дабрабыт ці выкананне дзяржаўных і судовых патрабаванняў, калі яны супярэчылі маральным поглядам. Аднойчы на заробках, куды талстоўцаў запрашалі з вялікай ахвотай як цвярозых, дзейных і майстравых працаўнікоў, ім загадалі разабраць хаты «раскулачаных сем’яў», выкінуўшы іх на вуліцу. Талстоўцы адмовіліся гэта рабіць, і тым самым адмовіліся ад заробку. Іншы выпадак адбыўся з адным з талстоўцаў, якога паранілі нажом жыхары суседняй вёскі. Пасля гарачых спрэчак камунары вырашылі не аддаваць запалоненых імі п’яных сялян у міліцыю, а затым адпусцілі, разумеючы, што асуджэнне тых па законе і зняволенне «добрых пачуццяў у іх не выклікала б».
Маральны максімалізм, вернасць прынцыпам, свайму сумленню талстоўцы пранеслі праз усё сваё жыццё. Нават у лагерах, у пякельных умовах невыноснай працы, голаду і здзекаванняў яны ахвярна прапаведавалі ідэалы дабра, людскасці, вернасці талстоўскаму вучэнню.